Euskal Herria izenaz, argitasun zenbait

Herri edo nazio batek izen bat baino gehiago izan dezake, izen autoktonoa, herri horren hizkuntza propioan ematen dena eta exonimoa, alegia, kanpokoek ematen diotena. Herri hitzak, bestalde, gaztelaniazko país eta hizkuntza germanikoetako land hitzen esanahi nagusia du. Are gehiago, herri edo nazio zentzua izateak ez du esan gura estatu edo erkidego politikorako balio berbera duenik edo ez duenik.

Ezjakintasun supinoan Gobernu Zentralaren ordezkari den Carlos Urquijo jaunak egindako adierazpenak eta hartu omen dituen administrazio erabakiak ez lukete aipamenik mereziko, garrantzizko kargudun ez balitz. Gezurra dirudi, zeren eta Aiarako urkixotarren leinukoa izanik eta, familia karlistakoa, jakin beharko luke Euskal Herria hitza inork erabili badute, karlistak izan direla oraintsuarte, Euzkadi edo Euskadi hitzaren kontra, hain zuzen.

XX. mendean ideologia desberdinetako taldek erabiltzen zuten, aurreko mendean hazitakoek barneEuskal Herria izenaz, argitasun zenbait

Izen hau nazio izena da, kultur zentzurik zabalenean, hainbat egile klasikoren lanetan ikus daitekeenez

Euskal Herria izena, idatziz, 1571. urtean agertzen da, Joanes Leizarraga apaiz protestante lapurtarraren Testamendu berria liburuaren itzulpenean. Hurrengo mendean, 1643.ean, Pedro Axular nafar idazleak, Gero euskal literatura klasikoko liburuan, ez bakarrik Euskal Herria izena aipatzen du, baita ere eremua azaldu ere: "Ceren anhitz moldez eta differentqui minçatcen baitira Euskal Herrian, Naffrarroa garayan, Naffarroa beherean, Çuberoan, Lappurdin, Bizcayan, Alaba-herrian eta bertce anhitz leccutan". Azken aipamen honek adierazi nahi du bazirela zenbait leku, zazpi lurralde horiez gain, Axularrek, Euskal Herri kontsideratzen zituenak, agian, Biarnoko konderriko eskualde batzuk, berandu arte euskaldunak eta, antzinago, Aragoiko eskualde mugakideak edo Errioxakoak. Beraz, izen hau nazio izena da, kultura zentzurik zabalenean, nazio diot, Leizarragak, Nafarroa eta Biarnoko Joana erreginari aipaturiko liburuaren eskaintza egiten dionean, hau baitio: "...les Basques, entre toutes autres nations...". Ez da, beraz, estatu izen, hori besterik da.

XIX. mendean, Gratien Adema lapurtarrak Eskualdunak olerkian honela zioen: "Lapurdi, Nabarpe ta Zubero, Eskualherriak Frantzian; Bizkai, Gipuzko, Araba, Nabarro, berdin dire Espainian". Mende honetan ez bakarrik Hegoaldeko karlistek erabiltzen dute Euskal Herria izena, baita liberal fueristek ere, adibidez, Jaurerriko azken Diputatu Nagusi Fidel Sagarminagak. Salvador Castilla Alzugaray (Iruñea, 1819-Donostia 1884) politiko errepublikanoak, mitin batean "Euskal Erria maitatzen jarraitzea" esan zuen; Vianako Francisco Navarro Villoslada idazle famatuak ere 1877an honako hau idatzi zuen: "llamando asimismo Escualherria, literalmente tierra de escualdunas, a todas las provincias que hablan la lengua euscara y pueblan ambas vertientes de los Pirineos occidentales: navarros, guipuzcoanos, alaveses y vizcaínos, españoles; suletinos, bajonavarros y laburdinos, franceses". Aldizkari zenbait ere izen horrekin sortzen dira, Donostian, Jose Manterolak, 1889an, Euskal Herria; hiru urte geroago, Los Angelesen, Californiako Eskual Herria; 1898an. Buenos Airesen, La Platako Eskual Herria eta, urte berean, Baionan, Eskual Herria. 1834. urtean, Juan de Bera, kaputxino nafarrak, elebidun sermoi bat argitaratu zuen San Frantzisko Xabierri buruz eta honela dio: "Jaio zela gure Espainian, Euskal Errian, Nafarruan". Euskal Herria izenaz Euskaltzaindiak adierazpen bat eman du oraintsu, bertatik jaso ditudalarik xehetasun gehienak.

XX. mendean zehar dozenaka aipamen ikus daitezke, zeintzuetan argi eta garbi nabarmentzen baita Euskal Herria izena kolore politiko eta kultural desberdinetakoek erabiltzen dutela, ez bakarrik aurreko mendean hazitakoek, baizik eta ideologia berrietakoek, hala nola sozialista eibartarrek, Toribio Etxeberria adibidez. Gerra osteko talde abertzale berrietakoek, gauza bera, 1932.ko lau Diputazioetako Batzorde Eragileen Proyecto de Estatuto Vasco-Navarro delakoan, euskaraz Euskalerria, erdarazko País Vasco-Navarro-ren baliokidetzat ematen da. Amadeo Marco, frankismo garaian Nafarroako Diputazioko buru izan zenari berari entzun genion 1979an honako esaldi hau: "Yo de Euskal Herria sí, porque mi madre hablaba vasco, pero de Euskadi no". Jaun honek, II Errepublikan eta ia frankismo garai osoan foru diputatu izandakoak, onartzen zuen Euskal Herria bere zentzu kultural osoan, Ipar nahiz Hego, Ekialde eta Mendebalde, baina ente politikorako asmatutakoa ez. Iruñeko artzapezpiku izan zen Jose Maria Cirardak, bizkaitarra izanik, kazetari zital bat apropos aho bila joan zitzaionean, elizgizon baten zuhurtziaz ongi bereiztu zizkion izenok: "Nafarroa Austria bezala da, hau beste estatu bat da, baina honek beste bi estaturekin germanotasuna konpartitzen duen bezala, Nafarroak ere Mendebaldekoekin eta Iparraldekoekin euskalduntasun amankomuna du".

Sabino Arana Goiri da XIX. mendearen bukaeran estatu konfederal gisako egitasmo politikoari izena emateko Euzkadi hitza sortzen duena, zeren eta haren honako hau uste baitzuen: "Así también Euzkelerria sólo puede significar pueblo del euzkera , serán o no vaskas las familias que lo compongan. Un barrio de gitanos euzkeldunes, tales como los hay en Nabarra y Gipuzkoa, es Euzkelerria y, por el contrario no lo son grandes porciones de población vaska erdelduna que hay en Bizkaya, Alaba y Nabarra". Beste lan baten argitzen ditu eskualdeok: "Norte de Laburdi y Suberoa, Oeste de Bizkaya y Sur de Alaba y Nabarra". Argi dago, beraz, Sabinok euskal estatu hipotetikoarentzat ex novo sortu zuela Euzkadi neotoponimo politikoa. Ondo asmatu zuen ala ez, besterik da, baina hori ez da nire gaia, ez egungoa. Beste saio batzuk ere egin dira geroago.

José Luis Lizundia euskaltzaina da.