Que sería de nós sen o Xerais?

O 7 de xuño, na Illa de San Simón non só se entregaron tres premios literarios senón que celebramos os 25 anos de vida dunha iniciativa privada que contribuíu coma poucas a transformar o mapa da nosa narrativa: a convocatoria ininterrrompida dende 1984 do Premio Xerais de novela. O certo é que o propio feito de que algo dure tanto tempo neste país noso, tan cainita e tan amigo de demonizar ou santificar, xa é un mérito. Que de cando en vez o premio siga sorprendéndonos nas súas escollas (lembren o do 2005: Herba moura) proba o dinamismo da nosa literatura, e o tino dos xurados para recoñecelo.

No título que encabeza este texto parafraseo o da intervención de Carlos G. Reigosa, que actuou como mantedor do acto na súa calidade de gañador da primeira edición, con aquel Crime en Compostela que tivo a virtude de amosar que en galego se podía facer calquera cousa, mesmo algo tan insólito coma novela policial. Porque daquela, en pleno proceso de normalización lingüística, o noso idioma aínda tiña moitos espazos que ocupar e moitos rexistros que afinar, e a nosa literatura moitos lectores potenciais que seducir. E velaí estiveron os escritores, traballando arreo por forxar unha lingua que puidese ser de todos e para todos. O prezo que se pagaría ao longo deste proceso, en termos de calidade literaria, xa é outro cantar, pero algún día se recoñecerá con xusteza esa súa achega. A novela de Reigosa conseguiu non só poñer de moda o policial, senón tamén provocar, de xeito indirecto, algún dos debates máis afervoados que se recordan na nosa historia literaria entre os que defendían esa opción xenérica e aqueles que a consideraban un exercicio de mimetismo alienante. O debate, máis alá do concreto, abordaba outra de máis fondo alento que valoraba como opcións de futuro para as nosas letras a proxección esóxena ou a inspiración endóxena.

Ao ano seguinte, o Xerais volveu impactar con As horas de cartón de Lois X. Pereira, un xovencísimo e descoñecido escritor que conseguiría reconstruír con impactante habelencia, a través dun punto de vista e unha voz femininas, os días seguintes á morte de Franco. Do escritor pouco máis se soubo, mais a novela seguía o ronsel de Adiós, María ao dotar de tal protagonismo a visión do mundo dunha muller.

A partir de aí, máis satisfaccións: con Agosto do 36 en 1991 Fernández Ferreiro daríalle un pulo definitivo ao tema da Guerra Civil, que xa viñera amosando a orella en edicións anteriores. E en 1994 o poeta Darío Xohán Cabana achégase á narrativa con ese Galván en Saor que debe de ser a novela máis vendida da historia da literatura galega. En 1998, Morning star de Miranda demostra canta materia narrativa hai nas canteiras do bandoleirismo. No 2001, Marilar Aleixandre convértese na primeira muller en gañar o premio con Teoría do caos. No 2006, cando xa ían alá máis de vinte anos de Crime en compostela, o xurado aposta polos Tres segundosde memoria de Diego Ameixeiras, que practicara anteriormente o policial aggiornado. Polo medio, novelas de transición e outras que será mellor esquecer pero que foron importantes na medida que revelaron as opcións estéticas que rivalizaban no sistema literario galego. Ano a ano iamos sumando nomes consagrados, que tecían a nosa xenealoxía literaria, e outros descoñecidos, nos que había moito de aposta de futuro.

Ao longo destes vintecinco anos, o Premio Xerais percorreu toda a xeografía galega, empezando por Vigo e as grandes cidades e visitando logo vilas como Vilagarcía ou Viveiro. O obxectivo desta peregrinaxe era facer que todo o país se sentise implicado no desenvolvemento dunha narrativa de noso. Hoxe, tras celebrarmos varias edicións en San Simón, coido que o Xerais atopou a súa sede ideal e non só pola fermosura do lugar nin polas connotacións que teña: esa viaxe anual ao sur ten moito tamén de recoñecemento implícito de Vigo como capital da edición galega, unha capitalidade que a cidade debería reivindicar e potenciar.

Dito isto, unha constatación. Faltaba xente este ano en San Simón, e faltaba porque ese mesmo día se entregaban o Premio Terra de Melide e o da Asociación de Escritores en Lingua Galega. Tal coincidencia di moito da desarticulación da nosa sociedade literaria, na que impera máis o gremialismo cá suma de vontades: ás veces semella que a cultura se entende sobre todo como un conxunto de prácticas encamiñadas case en exclusiva a obter o recoñecemento do clan. Non pode ser: o Premio Xerais é un espazo de encontro no que recoñecernos como membros dunha cultura viva, na que hai lugar para o debate e a diferenza, e por iso é un acto formal pero tamén unha festa, e por iso precisa que todos esteamos alí, para facer visible esa "forza dos lectores" que é dende 1988 o lema do galardón. Esa diversidade é o único que pode garantir que o Premio Xerais celebre, cando menos, vintecinco anos máis. Por fortuna, se cadra para compensar certas ausencias, este ano había máis caras novas ca nunca. Que satisfacción comprobar que estamos vivos. O relevo xeracional é o noso futuro, o de todos e, polo que vin o sábado en San Simón, está asegurado.