Unha era de ansiedade

Tal vez se trate de puro azar, pero boa parte dos libros que lin nas últimas semanas tratan de épocas de tránsito. Ese é o caso do texto de Paul Veyne El sueño de Constantino (Paidós, 2008), unha estraña reflexión do historiador ao que se tende a asociar con Michel Foucault arredor da fin do imperio pagán e o comezo do cristianismo. Compreino porque sempre me pareceu un misterio inexplicable como aquela pequena seita de vangarda chegou a se converter nunha relixión de tan enormes dimensións. Dende logo, o papel de Constantino queda fora de toda dúbida, así como descartadas as interpretacións que tenden a ver no emperador unha asunción puramente pragmática do cristianismo como elemento de impulso da moral das tropas cristiáns.

A Cidade da Cultura significa a nosa problemática inserción na modernidade

Antes fora á procura de respostas nun pequeno libro de E. R. Dodds, Pagan and Christian in an Age of Anxiety, que me fora suxerido pola latinista Helena de Carlos e no que, se a memoria non me falla, o erudito inglés mencionaba a importancia das viúvas da aristocracia romana na súa difusión nas primeiras décadas do primeiro milenio. Unha rara curiosidade desas que alimentan o meu corazón de diletante. As cousas que damos por sentadas e das que temos lido toda a vida presentan sempre facetas enigmáticas que ás veces enraízan en cadros dun costumismo que desarma arquitecturas teóricas moi sofisticadas.

Un certo interese novelístico ten La caída de Constantinopla, de Sir Steve Runciman, publicado en coidada edición na editorial Reino de Redonda. Os últimos días de Bizancio, como a cidade caeu baixo a presión da impoñente artillería do exército turco, consagrando así a derrota dos cristiáns e o comezo do control do mediterráneo polo novo poder emerxente, son narrados con notable mestría e un sentido da concreción que envexaría sen dúbida don Álvaro Cunqueiro. Mehmet o Conquistador álzase como un deses grandes líderes movidos por unha determinación e unha visión estratéxica que asombra mesmo nestes anos nos que os novos imperios exercitan sen grande éxito os seus xogos de guerra en xeografías inhóspitas. Afganistán, que foi denominada a zona do The Great Game entre rusos, británicos e indios no século XIX segue constituíndo unha muralla de valor e coraxe tan primitivos como os que Tolstoi relata na súa pequena gran novela Hadjí Murat.

En Imperios del mundo atlántico (Taurus, 2006), obra debida a John Elliot, o historiador e Ur-hispanista formado á sombra do insigne Vicens Vives (e autor da máis fenomenal análise do tempo daquel grande estratego fundador da España centralizada e centralista, o Conde Duque de Olivares ), podemos contemplar a fenomenal globalización que eses dous imperios provocaron, causando fracturas nas grandes masas tectónicas da historia que aínda teñen réplicas contemporáneas. A comparativa entre ambos imperios é todo un epítome das diversas formas de colonialismo, de todos modos non tan distintos como a persistente misión cristianizadora da Monarquía que foi o verdadeiro baluarte da Contrarreforma e o recoñecido espírito comercial inglés, decidido por un empirismo pronto a ser defendido polas armas poderías suxerir. Dende logo, está claro que eles souberon seguir mantendo unha boa relación coas súas colonias despois da independencia, cousa que o infatuado orgullo español prohibiuse a si mesmo ata o recente período de Felipe González, en que tivo lugar a segunda onda expansiva de España no novo continente.

Dun tránsito ben diferente trata El ruído eterno (Seix Barral, 2009), unha historia da música culta do século XX escrita por Alex Ross, crítico de The New York Times, que conseguiu elaborar unha obra de referencia sobre un período que se abre coa crise da tonalidade e acaba cunha mêlée na que non se sabe si todos os gatos son pardos, ou se subimos ou baixamos. Dende logo, calquera pode lembrar -eu mesmo podo facelo retrotraéndome á miña adolescencia- os tempos en que había un canon ben estabelecido que, a partir dos anos 70, estoupou coa crise das vangardas. En literatura iso quería dicir Kafka, Proust, Joyce, pero en música posiblemente nesa época a confusión xa estaba instalada. Non é necesario rebaixarse á demagoxia de citar os famosos 4'33" de John Cage, a obra na que só podemos aprender a escoitar o silencio, para subliñar que a cultura pop estaba cambiando rapidamente todas as formas da percepción.

A crise do modernismo empata con todas as crises do século XX pero, na versión máis estendida, non é máis que o son do olifante que decreta a retirada da cultura apolínea ante o reforzado vigor das hostes dionisíacas. A música pop en todas as súas variantes gañou a batalla da sensibilidade e do gusto, relegando a música culta a unha antiquité tan exquisita como cadavérica. De como a composición xa non é o que era da conta Ross ao narrar como Philip Glass gañouse a vida conducindo taxis e montando con Reich unha empresa de mudanzas. "Os dous minimalistas subían e baixaban mobles polas estreitas escaleiras dos edificios sen ascensor de Nova York. Glass traballou tamén como fontaneiro e un día instalou un lavalouzas no apartamento do crítico Robert Hughes, que non podía entender como o compositor laureado do Soho estaba arrastrándose polo chan da súa cociña".

Mentres as fans como modernas sacerdotisas de Eleusis entran en psicodélicas formas de éxtase (aínda que rara vez pola cebada de Démeter) os seus colegas masculinos ambicionan converterse en súper estrelas do pop da man de calquera multinacional. Son rapaces saturados, como estamos todos despois de sendas e prolongadas formas de exposición a montañas de información irrelevante. Tal vez por iso houbo un tempo, coincidente cunha expansión do consumo nos USA, en que unha xeración decidiu practicar o que Kenenth Rexroth, poeta da xeración Beat, denominou Desconexión (Pepitas de Calabaza, 2009). Coma naquel tempo abundan hoxe os que xa non están en condicións de crer nin unha miga máis da mentira social. Quen pode facelo...

Tal vez estamos no que o filósofo alemán Karl Jaspers denominou "tempo eixe". As relixións están nunha fase de exposición a novos sincretismos. A semana pasada puidemos saber da ordenación como bispo da Igrexa Luterana de Suecia dunha lesbiana, casada con outra lesbiana, e cun fillo adoptado de tres anos. A decadencia do catolicismo e a fusión de individualismo e relixiosidade pode dar lugar a novas sínteses para asombro de Rouco Varela. É sobre todo no ámbito do protestantismo onde é posible detectar maior audacia.

Pero a crise das Igrexas en Occidente clonase coa crise da República. A profecía posmoderna da caída dos grandes relatos resultou ser non unha profecía, senón unha constatación. A política contemporánea atravesa unha fase de ausencia de proxecto e de esperanza que ameaza con abrir a porta a populismos plutocráticos, ao estilo ruso. Os EE UU están ao comezo do seu declive, como moi ben o mostrou Paul Kennedy, e non sabemos en qué derivara un mundo multipolar sen a sombra omnipresente da Nova Roma. Tal vez a intención de Elliott foi dar pautas da conduta do declinar dos imperios.

E a cultura? A cultura na sociedades contemporáneas é o substitutivo do que no pasado foron as relixións, primeiro, e as ideoloxías, despois. Nos suplementos dos diarios, coa súa inacabable lista de obxectos de regalo, poden lerse as tendencias de fondo de vidas que se compoñen a si mesmas con maior rigor que unha obra de Alban Berg. A nosa é unha época de ansiedades narcisistas e de estetización da existencia. Non son as catedrais, nin os edificios públicos os que expresan a verdade do noso tempo. Aí está a Cidade da Cultura, esa balea e precioso obxecto dos exorcismos e chantaxes locais, significando a nosa problemática inserción na modernidade.