"As leis non están por riba do paso do tempo"

Cos primeiros resultados visibles, Lourenzo Fernández Prieto (A Devesa, 1961), director do proxecto interuniversitario As vítimas, os nomes, as voces e os lugares, remarca que o compromiso coa investigación "transcende Gobernos". Queda "definir" como, cando e onde estará o Centro da Memoria.

Pregunta. Que balance fai do proxecto?

Resposta. Bastante positivo, tanto se falamos de resultados como da súa percepción noutros ámbitos de investigación. Fóra aprézase o que estamos a facer aquí. Os datos que temos

[máis de 16.000 represaliados, 4.396 asasinados e unha cartografía con 305 espazos de represión, 26 foxas e 11 fondeadeiros de cadáveres, con 6.000 imaxes e un fondo oral de 417 entrevistas] son un punto de partida.

"O baleiro legal das foxas proba que temos un problema co pasado" "

Anular as causas do franquismo non debería resultar traumático"

"O noso fondo oral sobre a guerra é o máis importante do mundo"

P. Tamén acoutan o tipo de represión exercida en Galicia.

R. Galicia era un territorio bastante republicano desde o punto de vista do poder. Sempre o destacaban Castelao ou Casares Quiroga, e ao primeiro non se entendía. O golpe de Estado está preparado para romper ese poder. Hoxe debátese se é posible chamarlle xenocidio ou non, pero a lóxica do terror evidénciaa o propio mecanismo represivo: as mortes dos dirixentes coñecidos ensínanse, non se agochan, nunha especie de picota medieval para evitar a resistencia. Que Galicia, nesas circunstancias, sexa un territorio de fuxidos tamén obriga a pensar. A guerra dura 15 días, pero son 15 anos de posguerra armada. Por comparala coa doutros territorios, habería que comparala con Granada ou Sevilla.

P. A Universidade chegou un pouco tarde á Guerra Civil...

R. Eu negaría iso. A universidade catalá nos anos 70 xa fixera a maioría dos traballos sobre a represión, o que ocorre é que o departamento de Historia Contemporánea en Barcelona era moi potente. É como pedir contas dos 80 aos departamentos de Física Cuántica... O interese pola memoria, en España, é moi forte agora, na xeración dos netos, pero non o foi na dos fillos. Iso é unha realidade estatal, aínda que haxa que remarcar a precocidade catalá. O primeiro traballo que hai sobre a guerrilla en Galicia publícao o alemán Hartmut Heine en 1980, e non había nada igual en España, igual que non había asociacións pola memoria nin apoio institucional. Pero desde a academia e as editoriais si se lle prestaba atención ao tema.

P. Sobre todo por parte dos investigadores locais.

R. Nuevo, Lamela, Liñares ou Agrafoxo traballaban xa nos 90, canda a Universidade. Pero é a ruptura dun molde o que leva a memoria á prensa. Declarar 2006 Ano da Memoria converteu en importante o que era unha vergoña. Aquí desenterráronse cadáveres máis alá da posguerra, non convén esquecelo.

P. A continuidade e a ambición do proxecto non depende dos cambios no gabinete, non?

R. O compromiso é evidente, e iso transcende Gobernos. A intención do proxecto era atender a demanda social e constituír un espazo de documentación, investigación e divulgación que se chame Centro da Memoria. Hai que definilo, pero o centro está na mesma concepción do proxecto: investigamos do 36 ao 39, queda o franquismo, e a cantidade de información acumulada non admite o curtopracismo. Non se pode abandonar aquí. Sobre o franquismo hai traballos en Cataluña, pero alí teñen unha Dirección Xeral só para iso. Aquí hai un apoio inestimable da Dirección Xeral de Cultura que está dando os seus froitos. Só as entrevistas converten o noso fondo oral no máis importante do mundo sobre a Guerra Civil.

P. Se hai vontade política para construír o Centro da Memoria, non habería que ampliar o actual equipo de seis investigadores contratados e as achegas do proxecto?

R. O Centro da Memoria debe transcender este convenio. Podemos recorrer a outros fondos, estatais ou europeos, o que tamén favorece a independencia. E tamén é un espazo de documentación; como tal, a morea de información que recollemos fornecerá todo tipo de investigacións. A base de datos sobre as vítimas hase colgar na web www.oanodamemoria.com.

P. E os lugares da represión?

R. Temos que aspirar a dignificalos igual que dignificamos ás vítimas. Sexa o modelo catalán, recuperando os espazos da Batalla do Ebro polos dous bandos, ou o das praias do desembarco de Normandía. Neste sentido, hai que recordar que a discusión aquí está empezando... A única tumba da Guerra Civil segue sendo a de Franco.

P. A iniciativa de Garzón, non evidencia as dificultades do movemento da memoria á hora de equilibrar a campaña en contra da dereita e esixirlle ao Goberno que cumpra o prometido?

R. Eu formularíao ao revés: por que o poder xudicial nunca interveu neste asunto? Obteremos respostas e comprenderemos por que chega agora.

P. Algúns autos xudiciais seguen sen favorecer o traballo dos historiadores.

R. A investigación acaba chegando ás familias, e iso é complexo. Os libros de Suso de Toro ou Almudena Grandes, por exemplo, poñen o dedo na chaga sobre que significa de verdade mirar o pasado. Se chegas aí, houbo dous bandos, unha loita fratricida... Pero as leis non están por riba do paso do tempo. Non hai nada inmutable.

P. E a Lei de Amnistía?

R. É unha lei dun momento concreto, feita por unha sociedade que tiña esa necesidade. A actual ten outras e unha Lei da Memoria que a min non me acaba de gustar polo que non fixo: anular as causas xudiciais do franquismo. Non é que haxa que perseguir os represores vivos, porque os tempos de Simon Wiesenthal pasaron, pero anular estas causas non debería resultar traumático. Eu non son xurista, pero oco legal existe. Por esa vía si que cómpre facer política da memoria, a que contribúe a eliminar tópicos como que a dereita é herdeira do franquismo. Aquí había unha dereita que tamén foi arrasada. Dentro da CEDA estaba Manuel Jiménez Hernández, por exemplo, pai político de Felipe González e Alfonso Guerra...

P. A recente condena do franquismo no Parlamento galego orixinou un certo desencontro entre Génova, o PPdG e o presidente fundador.

R. A aprobación desa resolución por parte do PP galego certifica o dito: o proxecto As vítimas... está por riba das contixencias dun cambio de Goberno. O balbordo no PP é lóxico. Para eles é asumir unha posición renovadora, sen complexos.

P. Por que non se coordinan os traballos de identificación e exhumación de cadáveres?

R. Igual que desenterrar non é identificar, rescatar ósos para enterralos como é o debido tampouco é facer historia. Ten un valor humanitario, pero nós non traballamos sobre as foxas. O das foxas iniciouse hai sete anos cun baleiro legal, e de momento seguimos igual. Estánse cubrindo as excavacións sen supervisalas. Pode parecer unha acusación, pero é real. A demostración máis evidente de que temos un problema co pasado.