Noranzko bikoitzeko bidea

Literatura batek duen arrakastaren termometroetako bat berezko hizkuntza-esparrutik kanpo lortutako oihartzuna izan daiteke. Hori horrela bada, euskal literaturaren sukarrak gora egin du azken urteotan, bere pisu erlatiboa oraindik txikia bada ere. Itzulpen gehientsuenak zeharka egiten dira, hau da, erreferentziatzat hartzen den hizkuntza batera (ia beti gaztelania) egindako itzulpena abiapuntu hartuta. Dena den, produkzioaren hazkundea aldaketa garrantzitsua ekartzen ari da arlo horretara: testuak euskaratik zuzenean atzerriko hizkuntzetara egokitzen dituzten itzultzaileen agerpena.

Horietako bat Petra Elser (Frankfurt, 1963) Donostian bizi den itzultzaile alemana da. Bere ustez, itzulpen zuzena egokiagoa da jatorrizko testuarekiko fideltasuna bermatzeko. "Hizkuntzaren estiloa edo muina gehiago ikusten duzu. Gaztelaniara itzultzen bada lehendabizi, balioa gal dezake, euskaraz esaten diren gauza batzuk ezin baitira gaztelaniaz esan", azaldu du. "Orain `dela gutxi arte merkatuan liburu bat bakarrik zegoen euskaratik alemanera zuzenean itzulita, Atxagaren Behi euskaldun baten memoriak (Ludger Meess EHUko Euskara errektoreordeak itzulia). Beste guztiak zeharka egin dira. Atxagaren kasuan berak itzultzen zituen bere liburuak eta hortik alemanera egokitzen ziren", gaineratu du profesional honek. Bere iritziz "itzultzaile batzuek testuaren irakurketa egiten dute eta euren estiloaren edo interpretazioaren arabera moldatu. Idazleak egindako testua ikusten baduzu, zuk zeuk egin dezakezu balorazioa eta liburuko originaleko esaldi bakoitzaren pisua aztertu".

Alemaniako eta Italiako bi argitaletxe euskarazko literaturako bilduma bana osatzen ari dira

Elserrek Joseba Sarrionandiaren Lagun izoztua (Der gefrorene Mann) eleberria itzuli du Raul Zelik idazle alemanarekin elkarlanean Blumenbar argitaletxearen enkarguz. Horrez gain, Aingeru Epaltzaren Rock'n'roll eleberriaren egokitzapena bukatzen ari da. Liburu hau Pahl Rugenstein argitaletxeak emango du argitara. Etxe honek, gainera, asmo handiko egitasmoa abiatu du Alemanian euskarazko literaturari buruzko bilduma argitaratzeko urtero bi izenburu berri aurkeztuz. Orain arte, Edorta Jimenezen Kilkerren hotsak (Der gefrorene Mann) eta Arantxa Urretabizkaiaren Koadernoa gorria (Das rote Heft) eleberriek osatzen dute bildumako katalogoa. Christiane Bendel eta Jürgen Wolff itzultzaileek izenpetu dituzte dagozkien egokitzapenak, hurrenez hurren. Horrez gain, Anjel Lertxundiren Hamaseigarrenean, aidanez (Domingos letzte Wette) itzultzeko asmoa du.

"Beraien nobelen laginak alemanez egitea eskatu diegu hemengo argitaletxeei, horiek Alemaniara bidali eta hango irakurleen interesen arabera aztertuko ditugu", gaineratu du Elserrek. Orain arte proiektuak lehen urratsak besterik ez ditu egin, baina denborarekin itzulitako generoak zabaltzeko asmoa dute bere bultzatzaileek.

Itzultzaileak sortzeko, baina, ezinbestekoa da profesionalak trebatzeko ikasketak eratzea. Esparru honetan, ostera, oraindik ez dago itzultzaile mota honi zuzendutako prestakuntza espezifikorik. Salbuespen bakarra Donostian egiten ari den mintegi bat da. Horren baitan itzultzaile aleman talde bat trebatzen ari da (tartean Pahl Rugenstein argitaletxearentzat lan egiten duten hirurak) Ibon Uribarri EHUko Itzulpengintzako irakasle eta itzultzailearen koordinaziopean.

"Hemen badago jende alemana euskara dezente ikasi duena eta printzipioz gai dena euskaratik alemanera itzultzeko, baina horietako askok ez dute formazio espezifikorik", dio Uribarrik. Hutsune hori betetzeko asmoarekin martxan jarri zuten aipatutako mintegia. Bertan ikasle bakoitzak egindako itzulpena aztertzen dituzte hilero, egokitzapenak fintzeko asmoarekin. "Beharbada itzultzaile profesionalak trebatzeko helburua handiegia izan daiteke", aitortu du mintegiaren arduradunak, "baina besterik ez dagoenez, laguntza bat da".

Alemanian ez ezik, Italian ere argitaratu dituzte euskaratik zuzenean itzulitako liburuak. Horien egilea Roberta Gozzi (Brescia, Italia, 1964) itzultzailea da. Filosofiako irakaslea, euskal filologia ikasten ari da Gasteizen eta aldi berean Unai Elorriagaren Vredaman eleberriaren itzulpenean lanean ari da. Hori bukatutakoan Ixiar Rozas idazle gipuzkoarraren Negutegia egokitzeari ekingo dio. Biak Milanoko Gran Via argitaletxeak aurkeztuko ditu; etxehau ere euskal literaturari buruzko katalogo zabala osatzen ari da.

"Egileak nahiago izaten du zuzenean itzultzea", dio besteak beste Edorta Jimenezen Azken fusila (L'ultimo fucile) eta Baleen berbaroa (La voce delle balene) egokitu dituen itzultzaileak. "Oso kasu bakanetan", baina, berak egindako gaztelaniazko itzulpena abiapuntu hartzea eskatzen du idazleak.