Por que somos os penúltimos?

Unha primeira ollada á fachada cultural de Galicia pode ofrecer un resultado espantoso, no sentido portugués da verba: asombroso. Multiplícanse os fachendosos predios, edificios de fundacións como modernas catedrais, grandes exposicións de circuítos internacionais, maxestosos festivais de ópera, contratacións de estrelas planetarias por concellos onde a mocidade anda tamén de xira (emigrante). E así. Metidos a planetarios, estase a construír en Galicia, Gaiás, a obra cultural máis custosa do planeta terra.

Velaí o desacougo ante o non menos espantoso paradoxo: Por qué somos os penúltimos no Índice de Lectura en España e no conxunto de Europa?

En Galicia non hai rede bibliotecaria, no sentido moderno, senón illas bibliotecarias, algunhas exemplares, erguidas a pulso cun traballo amador e heroico do persoal e dos lectores. Cando falo de modernidade, penso na referencia das Irmandades da Fala a Galicia como "célula de universalidade". Pois iso deben ser hoxe as bibliotecas, da máis grande á máis cativa: unidades de universalidade, hábitats integradores, con funcións tamén de filmoteca, discoteca, e nódulo e punto de encontro no ciberespazo. Mesmo ir a bibliotecas que abran a todas horas e que atendan servizos comunitarios. Unha das mobilizacións máis novidosas dos últimos tempos en Galicia foi a dos estudantes de Santiago que loitaron para que se abrira a Biblioteca Universitaria pola noite. Eis, na época do botellón, estudantes que demandan un espazo permanente de estudo e consulta e, en lugar de condecoralos cunha das medallas Castelao, déronlles coa porta da biblioteca nos fuciños como uns seres extravagantes. Uns vagalumes en extinción.

Se ler é hoxe, neste tempo de arañeira de consumo, é de seu un acto de resistencia, a biblioteca pública emerxe como un espazo de reexistencia.

As bibliotecas non o son todo para saír dese feísimo furaco estatístico, mais o construír unha auténtica rede de bibliotecas públicas, interconectadas, superando o nefasto minifundismo das distintas institucións, é unha das prioridades inaprazábeis de Galicia, se é que se quer saír dese foxo.

Sorprende moito que xa metidos en ambiente electoral nos concellos, en ningures se fale de novas bibliotecas. Este desleixo, este silencio de moitos alcaldes, trae á memoria un vello chiste:

-Houbo un atentado no concello!

-Que me dis? Que pasou?

-Tiraron un libro contra o despacho da alcaldía!

Vaiamos ao serio. Non hai mellor indicador do benestar dun país que o Índice de Lectura. É un dato que conta todo: a historia e o presente. Fálanos da vontade de transformación, da enerxía social, da tendencia demográfica, das reservas de esperanza. Di máis do estado, en corpo e espírito, dun país que todos eses outros indicadores cos que nos bombardean de cote. E, non obstante, o Índice de Lectura sae unha vez ao ano nun recuncho dos xornais. Debería figurar todos os días, canda os índices da Bolsa. No lugar máis afastado, sabemos a primeira hora da mañá a cotización do Nikei, pero logo os políticos non saben o prezo dun café ou dunha barra de pan. Ou dun libro.

O que di o Índice de Lectura é que estamos de penúltimos, despois de Extremadura.

Ser o último aínda ten o seu mérito: hai que non ler moito. Mais ser penúltimo, que cousa é esa de ser penúltimo que nin chega a último?

Seica non somos os últimos porque subimos unhas décimas. Iso é moi perigoso. O das décimas. Hai xente que se amarra ás décimas e é quen de facer un epitafio: "No seu mandato subiu unha décima o Producto Interior Bruto". Pois tamén pode haber xente que sexa quen de soerguer un monumento en honor do Penúltimo de Lectura. O máis noxento conformismo é o conformismo do penúltimo. De últimos aínda podíamos falar cun pouco de comedia. Sempre está esa estima de ser último. A divisa dos Irmandiños viña dicir: "Ninguén por riba de nós!". Pois darlle a volta e deixala no máis práctico: "Ninguén por debaixo de nós!".

O DEREITO A IMAXINAR

No Talmud dise que Deus creou o ser humano para oírlle contar historias.

Hai outro texto hebreo, o Sefer Yezirah, do século III, no que se di que Deus fixo o mundo botando man de trinta e dous signos. Coas combinacións de dez números creou as cousas abstractas. E con 22 letras creou as verbas que deron lugar ás cousas reais. Alberto Manguel cóntanos tamén a lenda medieval de dous sabios, Hannani e Hoshaiah, que facían unha masa con letras para crear os alimentos. Mesmo eran quen de amasar con letras un cuxo, polo que o Dante meteuse con eles: "Eses non son sabios que son carniceiros".

Nun marabilloso libro titulado El rastro de la ficción, Tomás Val cóntanos a historia dun mestre da xeración da Segunda República, que sería expulsado do maxisterio pola acusación de anticlerical. E o que se utilizou como proba en contra del foi a seguinte conversa cos alumnos:

-Decídeme, nenos, credes en Deus?

-Si! -respondían todos a coro.

O cura dicialles en misa que Deus acudía sempre que o chamaban.

-Ben -dicía o mestre don Telesforo- pois imos chamar por el para que veña.

E todos a clase, como nunha escena cómica e máxica, chamaba por Deus ata enrouquecer. O mestre deixaba que berraran e berraran. Cando se cansaban do xogo, e ían parando, o mestre saía cara fóra: "Dentro dun pouco, chamade por min".

E así era. Todos a berrar: "Don Telesforo, don Telesforo!". E don Telesforo viña.

Dalgunha maneira a visión de que as letras crean as cousas é a que temos de nenos, cando abrochan as palabras, cando lle atribuímos ás verbas non só o don de nomear senón o poder de convocar, de atraer aquilo polo que chamamos. E qué marabilloso cando funciona, veña Deus ou o mestre don Telesforo.

Dicir, por exemplo, pan, e que veña a nós, coa súa feitura cósmica, unha bola de pan de Carballo.

O 'EFECTO XONÁS'

Os libros son o espazo do nomear e o crear. No principio foi o baleiro. Houbo que chantar grandes pedras, menhires, dolméns, petroglifos, pedras letradas para combater o baleiro, a escisión entre ceo e terra, e darlle á terra esa condición de primeiro incunábel. Só houbo unha forma de superar a escisión entre Caín e Abel, entre o nómade e o sedentario, entre o homo faber e o homo ludens, e esa foi a invención do libro. A arca do Dioivo é o libro. Xonás só consegue saír da prisión do ventre do gran peixe, da escuridade, do subconsciente culpabilizado, cando atopa un libro e enuncia un poema fermosísimo, o da saída do non-lugar pola palabra: fundinme ata os cimentos dos montes, ata o país onde son eternos os ferrollos.

O libro é fogar e é camiño. É a casa que nos leva de descuberta. Os libros son tamén a nación portátil. Por iso temos que esixirnos moito, cada vez máis. Ser críticos cos que agora teñen a responsabilidade de gobernar, para que corran máis que o tempo, porque foi moito o tempo que nos lamberon durante décadas os Ladróns do Tempo. Ser autocríticos: non desfacelecer, dar o mellor. Escritores, editores, libreiros, bibliotecarios, ensinantes. Nos premios da Irmandade do Libro, o pasado día 23, en Carballo, os libreiros de Galicia convocaron a unha tribo amadora e resistente. E respirábase unha enerxía alternativa. Algo está a pasar. Será o efecto Xonás! Hai que transformar a imaxinación en realidades. Por iso é tan importante o hábitat do libro: é o espazo onde se exerce o máis necesario dos dereitos, o dereito a imaxinar. O hábitat onde a cultura vai máis alá da utilidade e entra na dimensión do desexo. Do gozo. O que Clarice Lispector chamou "a felicidade clandestina". O do libro, nunca será o mellor negocio para o mundo dos negocios, pero é o mellor negocio para o mundo.

Polo visto, hai vellas escolas da Galicia rural que se están a recuperar como velorios. Penso que non é mala idea, mais tamén habería que darlle unha oportunidade aos vivos. Por que non facer alí unha biblioteca? É moi difícil que marchen os nenos dun lugar onde se abre unha biblioteca. As crianzas tamén nacen dos libros, ou qué pensades? E tamén os defuntos farían uso dela. Levaríanse de boa gana un libro, aínda que fora, como no conto de Cunqueiro, o Código Penal.