A galega de Manhattan

Dicía Vincent van Gogh nunha das súas cartas ao irmán que "a noite está máis viva e nela vense mellor as cores que polo día". Dino Pacio, o último mohicano do exilio en Nova York, pregunta nun dos actos ao que asisto se Galicia continua a ser invisíbel. É unha moi boa pregunta. Aquí, nunha fiestra de Manhattan, escribindo, loitando contra a cegueira, Castelao escribiu aquela frase que hoxe xa non sei se era un berro desacougado contra a historia ou a expresión dunha identidade diferente: "Son fillo dunha patria descoñecida".

Non moi lonxe de onde estamos, de pasar a ponte de Brooklyn, chegaremos a Ulmer Park, o lugar onde tivo lugar un sonado mitin de apoio á República española, no que o principal orador foi Castelao. Isto é un feito que me lembra Alex Alonso Nogueira, un mozo profesor que ten na cabeza a arca da aventura e desventura de Galicia en Nova York. Hai óptimas portas abertas, como a que abriu Bieito Alonso sobre a presenza galega no sindicalismo norteamericano, mais tamén hai aínda moitos espazos por descubrir no que podería ser unha sorprendente descuberta: a Galicia dos Estados Unidos de América.

Dino Pacio, o último mohicano do exilio en Nova York, pregunta se Galicia aínda é invisíbel

O sala de actos da Cuny (como todo o mundo chama á City University of New York), na Quinta Avenida, ten o teito de cristal. Ao principio non o percibes, mais entre lusco e fusco, nesa hora tan querida do Van Gogh, vai tomando forma no teito, sobre nós, unha presenza iluminada, impoñente e familiar a un tempo. O edificio do Empire State, que conmoveu a escala do urbano universal aló polo ano 1931. Digo familiar, porque eu vira ese predio cando era un rapaciño. Estaba en postal enriba da mesa-escritorio dun meu avó materno, que era labrador, perito e escritor de cartas para emigrantes que, a súa vez, enviaban como sinal postais dos lugares por onde andaban. Así que aquela mesiña, porque grande non era, contiña o mundo. Alí vin eu a Aldea Global, antes de saber do señor Marshall McLuhan e a súa teoría.

O Empire State era moito máis grande naquela postal que eu remiraba a principios dos anos 60 do que é agora, na realidade. Non é que encollera o edificio. O que encolleu foi a realidade. A competición polo monumental arquitectónico ten moitas semellanzas coa síndrome dos parques de atraccións. A Montaña Rusa cada vez ten de ter máis alturas e precipicios para abraiar a fame de vertixe. Mais ben o feitizo contemporáneo vaise orientando cara o pequeno. Cara ao invisíbel. Por iso chama máis a atención A noite estrelecida de Van Gogh que o gasto eléctrico dos altísimos predios uniformes de Wall Street, onde todo o mundo, polo visto, esquece apagar a luz.

Mais o do Empire State é diferente. Aí a luminosidade nocturna acada unha vontade de estilo. O predio éche un ser vivo. Seica gran parte do persoal de limpeza dos rañaceos é de orixe galega. Outra especialidade, na estratexia emigrante galega de gañarse a vida en Nova York, foi a dos pintores de liñas de sinalización nas rúas. As liñas continuas e discontinuas, as amarelas, os pasos cebra...

Pintar o asfalto, limpar as fiestras dos rañaceos. Son traballos duros. Dunha dureza poética, se fosen cantados co místico panteismo do traballo que tiña Walt Whitman. Claro que hai galegas e galegos en moi diferentes oficios e posicións. Hai galegos catedráticos en Princeton, como Ángel Loureiro. Hai galegos médicos formados en Harvard. Como o fillo de Isolina.

Mais eu de quen quería falar precisamente era de Isolina. De Isolina González. No alto, a través do teito da Cuny, pode verse a metamorfose luminosa do Empire State, esa icona de cando o progreso era optimista, a vontade de vaidosa elevación estética. Mais eu enfronte teño a Isolina. Os ollos moi abertos, de estirpe mariña, de Isolina de Maniños.

-Segue a ser Galicia invisible?, pregunta Dino Pacio, el mesmo un vagalume por Manhattan. Sei o que quere decir, sei o que quere preguntar, mais non teño unha resposta clara. Na nosa comunicación hai un optimismo invisible.

Resulta que unha posible resposta está perto. É a historia de Isolina. A nena de Maniños á que levaron con dous anos ao orfanato de Ferrol, en 1947. O pai, Xaime Vizoso, era un antifascista e foi asasinado ese ano por esbirros de Franco. Levárono camiño do cemiterio de Barallobre. Torturárono até o linde da tortura. Cortáronlle os dedos e metéronllos nos petos. Despezárono. Cando morreu, estaba feito cachizas, como o ceo do que fala Lorca en Oficina e denuncia. Un home esnacado na luxación da noite. A nai non puido soportar aquel martirio e morreu ao puco, despois de perder tamén a crianza que levaba no ventre. E Isolina foi ao orfanato cun irmán pequeno, nin andaba o neno. "Era un abrazo, tiña o tamaño dun abrazo", dime Isolina.

Alí estivo, naquel lugar de medo, de ocultación, até os 18 anos. Traballaba como unha escrava, apenas lle aprenderon a ler e escribir. Todo o día traballaba Isolina, secadra a mellor costureira do mundo sen sabelo. Facía bordados imposíbeis e zurcidos invisíbeis. Facía o que ninguén sabía: enfiar o chiffon dos veos das monxas. Fixo un mantel para a casa da muller dun capitán xeneral e deseñado para cen convidados. E fixo tamén as cen servilletas ben bordadas coas mesmas cores da cerámica inglesa da vaixela. Isolina só podía ver o exterior por un ventano. Era como o ollo do cosmos, que daba a luz. Así é a ollada de Isolina. O que di dá luz. A súa boca é a da literatura. Por ela fala a condición humana.

Aos 18 anos puido partir para Estados Unidos porque alí tiña familia emigrante que á fin a acolleu. Casou. Tivo cinco fillos. As que ela pasou! Unha versión galega d'As cinzas de Ánxela. O apelido González, venlle da voda cun portorriqueño. Volveu a Galicia, á Coruña. Os fillos eran cidadáns norteamericanos. Co tempo, o maior volvería a América. Pasou mil traballos, mais quería ser médico e á fin entrou na universidade máis prestixiosa, un lugar de culto para a mediciña americana: Harvard. Tamén Isolina volveu a USA. Esta vez non para pasar calamidades, senón para estudar. Pasou por Brooklyn College con éxito. Agora estase a doctorar na City University of New York. Os seus estudos abranguen toda a literatura peninsular e Latinoamericana. O fillo médico pagou os estudos de literatura á nai. E a nai ten unha misión na cabeza: escribir a historia de todos aqueles que ela coñeceu e non a pudieron escribir.

Non. Galicia é cada vez menos invisible. Menos descoñecida. É doado ser pesimista. O que é difícil é ser Isolina.

Hai un cadro de Isaac Diaz Pardo que se titula, máis ou menos, A muller que leva enriba da cabeza todas as cousas necesarias para vivir.

Miro a Isolina cabo do Empire State. Hai xente que no ve nada, mais eu, esta noite, estou a ver todas as cousas necesarias para vivir. Estou a ver que leva Galicia na cabeza Estou a oír, cando fala, a boca da literatura. E a súa ollada, a de Isolina, é a do Vincent Van Gogh. Pasou o tempo da invisibilidade galega. Vexan como emerxe nas cabezas! Que ben escintila de vida e cores na noite!