Quen secuestrou o 'Galicia hoy'?

O ditador Videla, aínda no poder, dixo aquela frase que estricou a linguaxe alén do horror físico: "Non están nin vivos nin mortos. Están desaparecidos". E iso é o que a día de hoxe sabemos do libro Galicia hoy. Que non está nin vivo nin morto. Está desaparecido.

Era o ano 1966. Século XX. Un mozo de vinte anos, estudante de Químicas na universidade da Plata, en Arxentina, detíñase todos os días en Correos e enviaba un paquete de libros a París. Así durante meses. Até que un tipo da oficina, un deses alérxicos á libre circulación, comezou a poñerlle chatas a aqueles envíos que tiñan por destinatario un home chamado Pepe Martínez. Mais aquel estudante de Químicas, especialidade de técnica cerámica, un mozo galego que levaba o nome do avó asasinado, Camilo Díaz, xa conseguira cumprir gran parte da súa misión. Xa enviara a París centos de exemplares de Galicia, hoy. Tamén fixera algúns envíos postais dende América a enderezos clave na Península Ibérica.

O cerebro que ordenou reter o libro vai ter un lugar de honra na historia galega do Esperpento

Quen recibía este libro podía crer, con razón, que estaba encomendado a Cardea, aquela deusa romana das bisagras e os gonzos, a que abría e pechaba portas. De existir unha bio-bibliografía de Galicia, un dos libros máis importantes nesa historia da adversidade, unha obra absolutamente imprescindíbel, sería Galicia, hoy. Mais, quen era Pepe Martínez? Por qué París?

José Martínez foi durante décadas un dos principais diabos para o fascismo español. De espírito libertario, sempre a traballar pola unidade do exilio e da resistencia interior, era o fundador e editor de Ruedo Ibérico. Os libros que levaban ese selo foron as armas que máis dano lle fixeron ao réxime. Eran tan buscados como a penicilina. Por iso a editora, mesmo na aparente seguridade de París, foi permanente obxectivo de esbirros e axentes de Franco. Sufriu varios atentados. Terrorismo contra os libros da liberdade.

- O espertar do monxe de Armenteira

Si, xa sei que isto non se conta no ensino na materia de Historia. Xa sei que non hai que remexer no pasado. Nin non pasado nin no presente. Non hai que remexer. O que pasa é que a min mátame o sono. Teño a síndrome invertida do monxe de Armenteira. Que ficaba durmido e espertábao un paxariño trescentos anos despois. Pois a min o paxariño, que debe andar trastornado polo remexido climático, vai e espértame trescentos anos antes. Ou douscentos. Mesmo o outro día espertei catrocentos anos antes e alí estaba Mariano, na televisión. Éche todo un remexido.

O caso é que Galicia hoy sae publicada en 1966 co célebre selo de Ruedo Ibérico. Os primeiros contactos entre os antifranquistas galegos e Ruedo Ibérico iniciáranse anos antes e deron como froito a publicación do libro El pensamiento político de Castelao, de Alberto Míguez. Este xornalista galego, que moitos anos despois participaría na fundación de EL PAÍS, foi procesado por iniciativa do Ministerio de Información e condenado a un ano de prisión e a unha considerábel multa que tivo un pago solidario.

Galicia hoy petou e abriu portas todo mundo adiante. Naceu como pedía Kafka que naceran os libros. Como unha pegada ás conciencias. Mais o histórico libro que levaba a marca Ruedo Ibérico non foi realizado en París, senón na capital onde aniñou na posguerra a liberdade galega. En Bos Aires. Facelo foi unha empresa épica. Como autores principais figuran Maximino Brotos e Santiago Fernández. En realidade, Luís Seoane e Isaac Diaz Pardo. Outro colaborador principal foi Xesús Alonso Montero que tivo o valor de escribir e asinar co seu nome o capítulo El gallego; historia, razón, pasión, adversidad y esperanzas de una lengua.

O libro inclúe catorce poemas, co extraordinario de Lorenzo Varela ao capitán irmandiño Ruy Xordo: "Aramos sobre os mortos nesta terra i-o noso pan ten sabor de ósos familiares..." . Contén ilustracións de doce autores que son estampas inesquecíbeis: ademais de Seoane e Isaac, Castelao, Colmeiro, Raimundo Patiño... A parte fotográfica significou unha revolución. Alí, por vez primeira, publicase a foto da despedida de emigrantes de Manuel Ferrol, ese estrelampo decisivo na historia da nosa ollada e na arca das emocións. A propia concepción do libro é dunha grande modernidade, mesmo para os tempos de hoxe. Pura vangarda de ética e estética. A portada e o deseño é de Luís Seoane. Del tamén son moitos textos. Tamén el traballou a pé de imprenta, como un valente Gutenberg coruñés. O que ten de milagre este libro e que é ao tempo un documento de denuncia, un manual de loita e unha densa enciclopedia da Ilustración. O capítulo de Efemérides é dificilmente mellorábel. É un libro feito por xente de esquerda, cunha idea intelixente do que unha nación é ou podería ser.

Galicia hoy foi recibido con doente sorpresa nas órbitas de información e represión do réxime. De onde saía semellante superprodución antifranquista? Estaba claro para eles un inimigo que era Ruedo Ibérico. Mais, de onde saíra tal capacidade dos galegos? Ese despregue de información básica dende o interior, fresquiña, do trinque. Esa calidade do libro, unha das mellores obras da historia da resistencia. Todo era tan estraño. Tiña que estar detrás todo o ouro de Moscú. Mais o que estaba detrás, como orzamento, era fundamentalmente o salario dun galego que entón dirixía unha fábrica de cerámica na Magdalena. E un mozo estudante que mandaban paquetes postais a París dende La Plata.

Galicia hoy esgotouse en pouco tempo polas corredoiras clandestinas. Telo é como ter un anaco latexante da historia máis dramática.

Así que era boa idea, moi boa, facer unha edición facsimilar.

"Rematouse de imprentar este libro en febreiro de 2008, un tempo no que Ediciós do Castro sufre unha persecución non menor da que sufriu baixo a ditadura". Este colofón custoulle por agora a vida, unha segunda vida, a Galicia hoy. Porque un libro do que se impide a distribución pasa á condición de desaparecido para os lectores. O editor, Isaac Diaz Pardo, atribúe este feito, que denominou secuestro, a un operativo ordenado polos actuais mandatarios de Sargadelos, que tratarían de desfacerse definitivamente de quen foi o alma mater dunha empresa que durante décadas constituiu un referente internacional. Se a causa deste apreixamento é esa nota final, o colofón tomaría a forma dun atinado agoiro. E o cerebro que ordenou a retención ou detención de Galicia hoy non sei se sairá moi destacado na historia da Infamia, mais vai ter un lugar de honra na historia galega do Esperpento.