Galicia, Irlanda, o 'Tigre' celta, os cabalos e o ourizo-cacho
Hai irlandeses que non aturan a metáfora económica do tigre, aínda que o tigre sexa celta. Aos irlandeses sempre lle gustaron moito os cabalos. Lembro que nas antigas moedas (Antigüidade aquí é século XX) aparecía o cabalo e tamén o salmón. Na de dez céntimos de euro seguen a conservar a harpa. O domingo pasado, cabe do outeiro sacro de Tara, miles de corpos deitáronse nunha grande e verdísima pradaría e compuxeron o debuxo dunha xigantesca harpa. Aquela humanidade protestaba así contra o trazo absurdo dunha autoestrada que xusto atravesa por unha das paisaxes máis senlleiras e até o de agora preservadas. Mais alí tamén quere chegar a maquinaria pesada e o encofrado da cobiza. A humanidade da harpa ben podería dar a volta con ironía á proclama de Alfredo Brañas: Como en Galicia! Como en Galicia!
Cabalos. Deixo Galicia lendo unha información sobre os cabalos e os petroglifos da Serra da Groba, na bisbarra do Val Miñor, todos pendentes, homes, bestas e máis eu, dun novo parque eólico. Unha cousa é a enerxía alternativa, e outra como inzan sen lindes os Carallos do Vento!
Anos despois de vivir unha tempada dublinesa, o que máis se nota, de entrada, en Dublín é a inmigración. En pouco tempo, Irlanda pasou de ser país emigrante a configurarse como un obradoiro multiétnico. Ese é o aspecto cultural máis interesante do medre económico. Lembro que en 1992 podías contar cos dedos das mans os dublineses de cor negra. Coñecín un mozo, exiliado cubano, que tocaba as campás de Saint Patrick. Non atopaba outro traballo. Pode parecer un oficio de conto, mais el devecía por atopar outro emprego mellor pago.
En Smith Fields, onde antes había moitos almacéns de patacas e un mercado de cabalos, os sábados á tarde, o que atopo agora é unha praza de deseño e butiques carísimas. Multiplicáronse os automóbiles e Dublín deixou de ser a aldea urbana que aínda coñecín. Como din por Ferrol, a xente anda a filispín. A todo motor. Un cambio de costumes que si me sorprendeu foi a desaparición total do fume dos pubs e locais públicos. Nunca pensei que esas nova lei de prohibición de fumar sería acatada con semellante disciplina. Lembro que había tanta brétema dentro dos pubs dublineses como nas beiras do Shannon. Agora, os fumadores están fóra, nos paseos da rúa. No exterior do pub John Kavanagh, os clientes terman do vaso e fuman. Mágoa de luvas. Lembreime de O'Brien, aquel escritor que xurou diante da súa nai moribunda que endexamais tocaría un vaso de alcol. Por iso levaba luvas. O caso é que os homes botan bafaradas pola boca e as ventás do nariz. E entón un deles di en voz alta:
-Aquí estamos como cabalos na noite!
O CELTISMO 'IRÓNICO'
Iso si que non se perde, a ironía. Habería que ensaiar e desenvolver un celtismo irónico.
Esa conexión, a do humor, foi a que fixo de David Mackenzie un galeguista. É dicir, un estudoso e difusor das creacións culturais galegas. Mackenzie tivo que presentar unha vez a un autor aínda vivo e entón dixo: "Eu son medievalista, así que pouco vou dicir deste señor, que nin sequera morreu". O seu primeiro contacto con Galicia, é dicir, cunha moza galega, foi epistolar e na adolescencia. Chamábase Chicha Escudeiro. Mackenzie pasou aquel verán dos anos 60 en Mosteiro de Meis. Sempre en compaña de mozas. Un día, nunha verbena, falou cun grupo de rapaces que escacharon a rir: "Fala como as nenas, fala como as nenas!". David Mackenzie (que se define como anglo-escocés-irlandés) volveu outro ano a Santiago para aprender a falar "coma os homes", pero onde se fixo galeguista de verdade, como moitos galegos, foi en Madrid, onde marchou despois de rematar en Oxford. Alí coñeceu a históricos como Ben-Cho-Shey e, manifestacións antifascistas por medio, a xente nova como os irmáns Facal e Carlos Durán. Foi profesor no Ulster moitos anos. E agora dirixe o Departamento de Estudos Hispánicos e o Centro Irlandés de Estudos Galegos, na Universidade de Cork. Mackenzie é medievalista, mais non se perde ningunha novidade en galego. E fai de cada alumno un pescador de peixes voadores. Fálame, por exemplo, con orgullo, da moza irlandesa que está a enfiar Yeats e Pondal.
Falando de parellas, James Joyce e Valle-Inclán fixérono ao seu xeito. O de practicar un celtismo irónico. Beberon, nunca mellor dito, nas identidades para mergullarse e elevarse. Foron dous xeniais peixes voadores, esa especie extraordinaria e arriscada da que falaba Voltaire. Darío Villanueva ten alumeado as homoloxías vitais e estéticas entre o escritor irlandés e o galego. Nun artigo aparecido en Cuadrante, estende a Yeats as comparativas dun xeito moi suxerente. Con Villanueva non só se pon un ao día en teoría literaria, senón que se ensancha a ollada. As súas pescudas axudan a ler, a estabelecer conexións antes invisíbeis, e comprender, como teimaba Torga, que o universal é o local sen paredes.
El polen de ideas, publicado en castelán en 1991, é se cadra o libro de Villanueva que máis viaxou alén dos lindes académicos. Na nosa animalia, Darío Villanueva sería unha abella. É engaiolante esa concepción do universo cultural como un conxunto de hábitats onde, moitas veces sen sabelo, sen teren conciencia, están a xermolar creacións fecundadas polo mesmo pole. Agora, o novo membro da Real Academia Española vai publicar un moi agardado libro en galego, na editorial Espiral Maior: Da palabra no tempo (Estudos e ensaios de literatura). Inclúe, revisado, o traballo Valle-Inclán e James Joyce e un decisivo texto sobre o autor de Tirano Banderas e El ruedo ibérico: Valle-Inclán, renovador da novela.
Velaí, por mor de Villanueva, Valle-Inclán no lugar que lle corresponde: no modernismo cosmopolita e internacional. Non estamos a falar de xerarquías nin de peañas de cartón pedra. Estamos a falar da verdade literaria. A min dáme noxo o secuestro de don Ramón del Valle-Inclán, perpetrado no medio de loanzas. El podería dicir con toda a razón a ironía de Mark Twain: "Moléstanme os eloxios porque sempre se quedan curtos".
A min en Valle-Inclán, debo dicilo, convénceme todo, mesmo aquilo no que non estou de acordo.
Don Ramón foi un dos candidatos máis chuscos da historia electoral española. Presentouse para as constituíntes da República na lista coruñesa do Partido Radical, cando aínda Lerroux non era Berlusconi. Mais non se moveu de Madrid nin pediu o voto. Porén, cando non saíu elixido, largoulle unha boa viaxe aos vencedores e, en especial, puxo a caldo a Tenreiro, o compañeiro electo. E soltou a frase máis valente e pavera dun candidato en fin de campaña: "Notorio é o meu nome, notoria a miña vida clara e significativa de traballos, de renuncia e de pobreza. Se Galicia o ignora, non é ocasión de que llo aprendan".
Valle-Inclán viviu unha interesante metamorfose de ideas e política ao longo da súa vida, dende o carlismo á revolución social, cun espírito de libertario tolstoiano. Unha metamorfose entrelazada coa vida e a evolución estética. Non foi entendido, non, malia a fama como personaxe da súa propia obra. Como Lorca nalgún dos seus eidos, segue a ser o máis moderno. Hai epígonos magníficos, como Cela, que non se poden explicar sen Valle. Mais, no fondo, segue a ser incomprendido. Como as correntes oceánicas máis fondas, segue a ser descoñecido. Darío Villanueva vén loitando para situalo no cimo da árbore do modernismo internacional, fronte á tópica inserción no gueto dun modernismo castizo. Harold Bloom explicou a exclusión de Valle do seu famoso canon occidental por tratarse dun autor que lle resulta incomprensíbel, que se expresaba "nun dialecto enrevesado". Este si que lle pillou o acento! Unamuno dicía que o galeguismo de Valle notábase nas curvas da escrita. Iso é o que lle pasaría a Bloom: mareouse. O estilo é un plus: o algo máis. O xeito valleinclánico ten a natureza dos fungos agáricos que prenden na cortiza e danlle unha dobre vida, un continuo reverdecer.
Velaí unha diferencia. O Ulysses e mesmo o Finnegan's Wake son obra na que se profunda, malia as dificultades. Como furamos nas silveiras con que está escrita O ruído e a furia de Faulkner. Mais El ruedo ibérico, ese cumio da narrativa hispana, é unha rareza non superada e silenciada. Un encordio. Un ourizo-cacho.
