Esquinas Galicia

No tópico histórico, o espazo natural dos galegos é a escaleira. Máis en concreto, ese lugar que está na metade da escaleira. Ese sería o Aleph, o observatorio existencial do galego. Hai que enfrontarse aos tópicos dun xeito liberal, creativo e mergullarse neles. Os tópicos, os pobres, necesitan xente. Que farían os tópicos sen nós? E o que pasa coas escaleiras. Que necesitan galegos. Cada vez hai máis escaleiras saudosas. Son as tristes escaleiras sen galego na metade da escaleira.

Eu gosto moito das escaleiras. Por iso, cando vou por unha escaleira sinto o Síndrome da Escaleira. Teño que frear o impulso de subilas ás catro patas, pousando as mans nos chanzos, como un neniño que retorna ao berce. Sempre que podo, renuncio ao elevador. A escaleira chama por min. Non é a tribo a que chama polo galego. É a escaleira!

En cadaquén hai un mapa sentimental das escaleiras. Hai escaleiras nas que cando un chega á metade sente esa elevación da que fala o fado Quimera, na que "todo o excesivo é moi pouco". Nesa escaleira interior, irremprazábel, un sente que avanza, chanzo a chanzo, cara ese lugar que animou a procurar André Bretón no segundo Manifesto Surrealista: "Todo leva a crer que existe un certo punto onde a vida e a morte, o real e o imaxinario, o comunicábel e o incomunicábel, o alto e o baixo deixan de ser percibidos contradictoriamente".

Vou revelar un segredo. Hai unha escaleira galega que leva a ese lugar da imaxinación soñado por Bretón. Deseñouna Isaac Díaz Pardo e está situada no Instituto Galego da Información, no monte de San Marcos, nas aforas de Compostela. É unha escaleira de escaleiras, pois non remata. Unha escaleira aberta, en curvas, en caracol, na dirección da utopía. Alí un embriágase co internacionalismo das escaleiras. É unha escaleira que enlaza con todas as escaleiras, dende a Itamaraty de Niemeyer en Brasilia ás do templo da auga Raniji-Ki-Baori da India, pasando polas da Sagrada Familia de Gaudí.

Cando lin e mirei e remirei o Réquiem por la escalera de Óscar Tusquets onde se fai inventario das escaleiras singulares e cóntase a súa historia, sentinme identificado con todas, como se xa estivera alí. Hai un ton elexíaco: na arquitectura de hoxe as escaleiras deixaron de ter carácter. Só existen como escaleiras de incendios. Cando atopo unha xeitosa, con estilo, o instinto lévame alí, á metade. E o galego fica só na escaleira, a preguntarlle ao mundo se sobe ou se baixa.

UNHA REDE GLOBAL DE ESQUINAS

Hai outro espazo galego por excelencia e é a esquina. A emigración galega é unha diáspora de esquinas. "O poema é un borrador de catro esquinas", di Rolando Gabrielli. Pois así foi o noso poema, polas catro esquinas do mundo. Ou cinco. En Barrio norte, Jorge Luis Borges fala da "estrela de ar das Cinco Esquinas".

Los carros de costado sentencioso cruzaban tu mañana

y eran en las esquinas tiernos los almacenes

como esperando un ángel.

Alí estaban os galegos, nos tenros almacéns das esquinas. Os bares, as tendas, os ultramarinos. En Bos Aires, en Montevideo, e en moitas orbes. Veño de estar en Lisboa e traio nos petos esquinas galegas. O Solar dos Galegos, no alto da calçada do Duque que dá ao Largo Trindade Coelho, o Galegos Bar, no alto da calçada de Santo André, na encrucillada de Graça, a Mouraria e O Castelo. Esquinas, interseccións, puntos de encontro. Unha rede global de esquinas.

En Montevideo existe, no centro, a Esquina Galicia. Hai poucos días chegounos a noticia do seu pasamento. Era unha das mulleres valerosas que sostiveron a trabe do Patronato da Cultura Galega, un espazo esencial da resistencia democrática na diáspora. Laura nacera no Monte Alto, na Coruña. Co pai desaparecido, a nena Laura e os seus dez irmáns viron como á súa nai era levada ao cárcere e condenada a vinte anos de prisión. Emilia Pérez, a nai, foi acusada de dar refuxio ao deputado socialista madrileño Rufilanchas, a quen pillou o golpe fascista en terra galega. O xuíz militar preguntou a Emilia se tiña algo que declarar e ela, a nai coraxe, mirouno en fite e respondeu: "Como di a canción, veinte años no es nada". Cando puido, Laura marchou a América. Nun acto oficial, con moita concorrencia e onde acudira como representante do Patronato, preguntáronlle como a debían presentar e ela dixo: "A min póñanme nos Etcéteras". Penso en Laura, na xente imprescindíbel que non ten problema en chamarse Etcétera. Penso na Esquina Galicia. Houbo un mandatario que nos mandou a "ladrar rancor polas esquinas". Non sabía el o moito que nos gustan as esquinas. Non para ladrar, senón para abrir "tenros almacéns".

Hoxe Galicia, por mor dunha cultura viva, que as Lauras preservaron, está cada vez máis presente na "estrela do ar das Cinco Esquinas". Con música, verbas e imaxe. Esta tempada, poderiamos falar da Xeración da Luz. Dun estalido creativo de fotosíntese humana. En Santa Fe, Novo México, na internacional fotogalería Verve, expón Jose Caruncho Olladas do silencio, onde salientan os retratos de xentes do Courel. Olladas de tal forza expresiva que din o que se pode e o que non se pode dicir. O impacto da mostra xa fixo programar unha nova exposición en Chicago. Abraio tamén en Venecia coa obra de Manuel Vilariño, co seu estarrecedor vangardismo de naturezas mortas, dunha carga simbólica que fai abanear a realidade presente. O mesmo que a arte de Antón Lamazares nas ruínas dun convento en Budapest, a capital húngara. Ou o cartafol da Costa da Morte, que Antón Patiño e Alfonso Armada (texto en haikus) veñen de presentar en Madrid. E nunha esquina interior, na Coruña, un pode subir por dúas escaleiras e atoparse dúas exposicións de obra que marca un tempo e xera outro. As casas doentes, de Manuel Sendón, na Fundación Barrié. Sendón consegue retratar a dor orgánica da arquitectura que foi fogar, como se corpos foran. E os Escenarios, de Vari Caramés, na galería Ana Vilaseco. Vari non fotografía a brétema, senón que a brétema, como materia pictórica, como pigmento de luz, está no interior da ollada.

Escaleiras de liberdade que levan a esquinas de obradoiros onde se agardan anxos. Algo está a pasar na Esquina Galicia.