"Sen os nomes que inventa o poema non poden existir cambios no mundo"

A obra de Chus Pato (Ourense, 1955) cruza calquera fronteira xenérica. Encadrada por certa crítica entre aqueles escritores que entenden a poesía como "ferramenta de pensamento" -xunta María do Cebreiro, Xabier Cordal ou Manuel Outeiriño- nos libros de Chus Pato o poema pode transformarse en ensaio, en diálogo radiofónico ou en texto dramático sen perder potencia nas imaxes. Logo de publicar en 2003 unha antoloxía en castelán dos seus poemas, Un Ganges de palabras, seleccionada por Iris Cochón, Charenton en 2004, e rematar a construción de Hordas de escritura, que agarda data de edición, a autora do fundamental M-Talá confesa escribir "cada vez máis e máis longo", malia ao cansanzo que "lle produce fisicamente".

"Entre as funcións do poema atópanse a de entrar nese prisma compacto que é a mercadoría e o deslindar as posturas esencialistas"

"Ocorre que a min o poema non me cabe na fórmula convencional e por iso transfórmase ás veces en ensaio ou en diálogo radiofónico"

Pregunta: Para quen escribe Chus Pato?

Resposta: Teño unha boa resposta para iso. Escribo para as pedras, para os animais e para os guerreiros tracios. Era para quen cantaba Orfeo. E quen eran os guerreiros tracios? Eran os analfabetos, os bárbaros.

P: E por que escribe?

R: A estas alturas, e despois de moitos intentos de non escribir e de non querer escribir e de continuar a escribir, podo dicir que escribo como unha función vital, igual que me alimento. Escribo porque non podo evitar escribir.

P: Constrúe a súa obra poética contra os esencialismos de xénero, de clase ou de nación.

R: Percibo, desde hai tempo, que a realidade que se nos vende, que se nos ofrece, na que se nos pretende dicir que vivimos, é fundamentalista. Quero dicir, calquera sistema que se deriva do capitalismo é fundamentalismo. E con isto non quero dicir que confunda democracia con ditadura, nin moito menos. Mais todas as fórmulas de vida que se derivan da mercadoría son esencialistas. Daquela, o esencialismo é algo que me amola, que me irrita, case fisicamente. Paréceme fundamental que o poema se faga cargo dese desblindar o esencialismo. Entre as funcións que o poema realiza atópase a de entrar nas físgoas dese prisma compacto que é a mercadoría. O poema vive, respira e medra na físgoa e caracterízase por poñer en evidencia que o real non é aquilo que é compacto ou irrespirábel, senón algo máis visceral, máis doloroso e máis feliz que o prisma compacto da mercadoría. O poema ten, entre outras, a función de poñer diante dos ollos esa calidade esencialista da mercadoría.

P: As posturas esencialistas, amais, implican inmobilidade.

R: Como ademais a vida humana é tan reducida respecto dos grandes sistemas históricos, non resulta doado ver as mudanzas na súa esencia. Porque na historia, a esencia dos intres históricos desprázase e a esencia da opresión tamén.

P: A linguaxe nos seus poemas enfróntase ao convencional.

R: Esa linguaxe ten que ver con como se me produce a min a escritura. Cando acontece a escritura, hai un shock. A partir dese shock, cando intento o poema, procuro que se constrúa a escena dentro dunha campá baleira. Un baleiro que tamén se pode describir como un silencio. Tal se vise unha escena ou unha secuencia illada do mundo metida nese silencio, que pode conter simplemente unha bolboreta e ser unha escena complexa ou unha escena mínima. Aí as palabras agroman. Pesa a materialidade da escena e o que se produce é o que eu entendo como real no poema. O mundo exterior queda apartado e toda a atención, toda a intelixencia, todos os sentidos e todos os afectos concéntranse nesa escena que albisca o poema. Na mestura da escena, dos sentimentos e das emocións agroma unha linguaxe distinta que eu considero real. Unha linguaxe en contradición co idioma de uso cotián. As palabras son as mesmas que as da comunicación pactada ou do consenso, pero no poema rebélanse contra os usos pactados e contra o consenso e agroman como das vísceras do propio idioma.

P: Como se relaciona, daquela, a súa poesía co real?

R: Con dolor. Porque o real doe.

P: Por que realiza ese cruzamento entre o poético e o ensaístico que aparece nos seus últimos libros?

R: Eu non me propoño, a priori, facer fronteira co ensaio ou co teatro ou coa novela ou coa narración. Pero de súpeto o poema vai cara aí e necesito dicir iso desa maneira. E, daquela, dígoo simplemente. Ás veces, a formulación é o ensaio, e outras veces a formulación é o diálogo ou o texto radiofónico. Dise que a miña obra é transgresora pero non o fago á mantenta. A miña intención principal non é transgredir. O que ocorre é que a min o poema non me cabe na fórmula convencional. E eu non considero que o tradicional sexan os sonetos, nin os poemas que riman, nin sequera o verso branco. A poesía conta milenios e nela collen moitas cousas. O real transformáseme en fórmulas ensaísticas e inclúoas. Se se transforma noutro tipo de linguaxe, pois tamén o inclúo. Eu non teño problema ningún para admitilo e para escribilo así.

P: Que significa M-Talá?

R: É un título nemónico, composto da inicial de Manuel Outeiriño e de Talá, un alcume que el me puxo. Remíteme, ademais, á obra de Marguerite Duras.

P: Existe, na actualidade, un espazo de acción política efectiva para a literatura?

R: Habería que definir efectiva. Mais non creo que exista unha correlación directa entre que un poeta, por extraordinario que sexa, faga un poema e cambie o mundo. E sen embargo, Rosalía existe e a nación galega existe. O poema tampouco pode deixar de ser autónomo nin pode estar ao servizo da acción política nin de nada. O poema constrúese para si mesmo e desde si mesmo. O que ocorre é que - e dígoo en Charenton seguindo un pouco ao filósofo francés Alain Badiou- sen os nomes que inventa o poema non pode existir ningún cambio no mundo. Porque o poema inventa os nomes que cambian o mundo. Existe unha relación directa entre os idiomas, a lingua, e como vai o mundo.

P: Cal é tradición poética na que se recoñece?

R: Cando se fala de tradición sempre se pensa nos poemas máis conservadores, na poética máis conservadora. Téñome preguntado moitas veces, que tradición? Porque a tradición en poesía está composta por individualidades que o que fan é anovar continuamente a poesía. Dise "tradición poética" e parece que temos que pensar en Aquilino Iglesia Alvariño e poetas dese tipo. Para min sempre foi unha sorpresa comprobar que nos ámbitos académicos se entende por tradición poética aquelas posturas máis conservadoras. Eu penso que a tradición é Dante, é Ezra Pound, é Hölderlin. A tradición é Rosalía de Castro, é Pondal, aquel conxunto de poetas que anovaron ao longo do tempo e déronlle unha estrutura diferente ao poema para que o poema poida respirar no tempo que lle corresponda.

P: Cara a onde avanza a poesía galega?

R: Hai pouco lía un artigo de Isaac Lourido, unha crítica de Apostasía de Óliver Escobar, no que falaba dunha liña de vangarda na poesía contemporánea galega e que me fixo reflexionar. Lourido falaba dunha serie de escritores, entre os que por sorte me atopaba, que non negan nin ignoran o período histórico das vangardas. Na poesía galega contemporánea, a vangarda trátase dunha postura minoritaria, pero na que me incardino. Dentro da miña xeración biolóxica, citaría como escritores de vangarda a Antón Reixa, a Lois Pereiro e a Margarita Ledo. Eu considero que as vangardas históricas e o poema de vangarda abriron unha fenda. Antes da vangarda hai unha cousa na literatura e despois da vangarda hai outra. E aínda que queda ben xente que segue a escribir como antes de Apollinaire ou de Artaud, Apollinaire e Artaud marcaron unha fenda.

P: É posíbel que literatura galega conquistase a independencia?

R: A literatura galega conquistou a independencia, en realidade, xa no Rexurdimento. Creo que unha obra como a de Rosalía de Castro ou unha obra como a de Eduardo Pondal resultan absolutamente independentes respecto da estética dominante naquela época en, por exemplo, Madrid.