Euskal Herriko lehen liburugileak

Txinatik heldu omen ziren VI. mendean lehenengo idazlan inprimatuak, baina 1441 urtea arte, europarrek liburuak eskuz egiten jarraitu zuten. Data horretatik aurrera, ordea, giza-jakintzaren zabalkundeak egundo ez bezalako bultzakada izan zuen, Gutenberg goitizenaz ezagutzen dugun Johannes Gensfleisch alemaniarrak inprimategi modernoa garatu zuenean.

Euskal Herriko lehen moldiztegia Arnaldo Guillermo Brocario inprimatzaileak zabaldu zuen Iruñean 1492an, Gutenbergek inprimategia asmatu eta mende erdi geroago. Deus gutxi dakigu Brocarioren jatorriaz. Batzuek Maguntziakoa zela eta beste batzuek Madrilgo Alcalan jaioa zela diote. Agramontar eta beamontarren arteko gerra zibila hasi bezain laster, Iruñetik Logroño aldera joan zen ihesi. Hantxe finkatu zen betiko, heriotzak 1523an eraman zuen arte.

Garai hartan, beste euskaldun batek, Frai Joan Zumarraga durangarrak, inprimategia unibertsalizatzeko lehendabiziko aurrerapausoa eman zuen, Gutenbergen asmakaria Ameriketara eramanez. Zumarraga Mexikoko apezpikua zen orduan, eta era guztietako eragozpenak gaindituz, 1533an Espainia Berriko lehen moldiztegia zabaldu zuen. Inprimategi hartatik atera zen aurreneko liburua bere Breve y compendiosa Doctrina Christiana en lengua castellana y mexicana izan zen.

Euskal Herriko bigarren inprimatzailea Migel Egia izan zen, Brocarioren suhia, alegia. Lizarran zabaldu zuen moldiztegia 1546an, baina bi urte geroago, hiru liburu plazaratu ondoren, Lizarrako moldiztegia utzi eta Madrilgo Alcalan finkatu zen fortuna hobearen bila.

Lizarrako moldiztegia

Handik aurrera, Adrian Anvers arduratu zen Lizarrako moldiztegiaz. Urte batzuren buruan, Lizarratik Iruñera eraman zuen inprimategia. Anversen inprentatik 30en bat liburu plazaratu ziren: zaldun alderraiei buruzko istorioak, Boscan eta Garcilasoren olerkiak, Nafarroako Gorteetako lege-liburuak... eta Euskal Herrian euskaraz inprimaturiko lehen liburua: Antso Elsoren Doctrina Christiana izenburukoa, 1561 urtean Iruñean plazaratutakoa.

Zoritxarrez, ez da aurkitu Elsoren liburu haren alerik, eta ondorioz, Euskal Herrian inprimaturiko euskarazko lehen idazlanak Joan Perez Betolazaren Doctrina Christiana eta aditu batzuen ustez Garibairena izan litekeen Refranes y sentencias izenburukoa dira. Lehenengoa Bilboko Pedro Ybarraren moldiztegiak plazaratu zuen, eta bestea Iruñean, Matias Mares inprimatzailearen etxean argitaratu zen.

Honen aurretik, Pedro Borgoña soldaduak eta Tomas eta Pedro Porralis aita-semeek hartu zuten bere gain Iruñeko moldiztegia aurrera ateratzeko ardura. Maresek Bilboko lehen inprimategia zabaldu zuen 1577an; eta 1598an Iruñean.

Gipuzkoako lehen moldiztegia Iruñean inprimatzea galarazirik zeukan Pedro Borgoñak zabaldu zuen 1585ean. Iparraldeko lehen moldiztegia, berriz, Baionan zabaldu zuten 1642 urtean, Arabako lehenengo inprimategia baino ia mende bat lehenago.