As mulleres que levaban o mundo na cabeza

(Entre os retratos tópicos, un que aínda abonda é o da persoa galega como un ser atado á terra dun xeito fanático. Dise que as raíces van mesmo por debaixo do mar e que nos teñen prisioneiros por esa potente droga que é a saudade e o derivado opiáceo que é a morriña. En realidade, o que é o galego é un fanático dos camiños. O galego quer terra, si, mais non para ficar nela senón para ter de onde saír. Un punto de partida de seu. É certo que tamén semella un maníaco dos valados. Fanse peches monumentais, ás veces máis custosos que a propia vivenda. Pero iso faino o galego non para acantonarse senón para que luzan máis o portal e o camiño. Dise que os antigos kallaikoi ou callaicus eran chamados así por seren "os que vivían entre as pedras". Se me pediran para unha enciclopedia universal unha definición da humanidade galega eu diría en primeira acepción: "Son alegres construtores de camiños; á primeira oportunidade, abren un camiño". Hai quen observa un territorio, sobre todo se é da beiramar, e a súa mente está a calcular cantas urbanizacións pode chantar alí. Mais o galego fetén o que mira é o andar caligráfico da terra, ese tecido reticular de carreiros, corredoiras, camiños e estradas, e nesa ollada mestúrase o cativo da terra, o espírito emigrante e a ollada vocacional de ministro de Fomento. Mais o que procura á fin a ollada é ver o camiño de quita e pon, case sempre invisíbel, ese que se anda cos pés e cos soños, prendendo nas silveiras. O camiño da vida. E cadaquén ten o seu).

O galego é un fanático dos camiños. Quer terra, si, mais non para ficar nela, senón para ter de onde saír

O martes de Carnaval esas e outras traballadoras dábanlle patadas ao balón do macho planetario

Castro de Elviña era un centro histórico, un primeiro círculo, na topografía dos camiños. Había alí unha intelixencia dos puntos cardinais. Confluían camiños vellos, como o dos Montañeses, que antano fora Real, e corredoiras fondas, como a da Estadea ou do Trasno, que podían comunicar o lugar, a pé ou en montura, con todo Antigo Reino. O traballo e a burocracia empuxaban o andar da xente para A Coruña. As feiras, as festas, as romaxes, e os fíos dos amores moito tiraban para as Mariñas Douradas e Bergantiños. Ademais das rotas principais, todo o territorio, monte e val, era unha infinda trama de carreiros que semellaban escritos pola terra en verso libre, pero que sempre levaban a algures. A leiras, prados, penedos, fontes, ríos de lavar... Ou ao niño da galiña choca. Ou ao muíño de Perfecto, aínda hoxe en activo, e que debe ser o único muíño coruñés supervivente á globalización.

Mais entre os meus preferidos, o camiño que viña do val de Mesoiro, o camiño da Cavaxe, e que tiña a curvatura xusto no monte do Castro, e que abeiraba o primeiro anel da fortificación castrexa. Cada camiño ten a súa imaxinación. Os camiños morren cando deixan de contar historias. Ese camiño de que falo estaba cegado pola vexetación grande parte do ano. Caera en desuso. Ademais, nós viviamos afastados de alí, na outra banda. E non obstante, o meu ollar prendeu nel. Dende a fiestra, cada vez que miraba para aquel camiño cuberto de maleza pasaba algo extraordinario. Eu tíñalle algo de medo a aquel camiño. Lembro un día de inverno, de chuvia inclemente, na curva apareceu a comitiva dun enterro. Ese filme do camiño non era de todo estraña. Mesoiro e Feáns pertencían á parroquia de San Vicenzo de Elviña e traían a enterrar os seus mortos, moitas veces a pé, coa caixa nos ombreiros durante quilómetros. Mais ese día o camiño cego abriuse para amosar algo estarrecedor. Movéndose nunha orde pesarosa e apiñada, alzados os paraugas negros como escudos alcatranados contra o ceo de chumbo, a comitiva fúnebre avanzaba. E o que levaban era un cadaleito pequeno e branco. Nunca esquecerei aquela primeira do máis duro desamparo. Nin tampouco, malia todo, o dínamo piadoso que facía avanzar a comitiva. Cando morría unha crianza, era un anxo quen morría. Mais a min daquel día, non sei o porqué, quedoume a impresión de que era Deus o que morrera. Que fora minguando. E que ficara nun cadaleito branco azulado baixo o trebón.

O camiño da Cavaxe, por sorte, no seu abrir e pecharse, non era un túnel mórbido e produtor de medo. Lembro moitas outras imaxes felices. De cando en vez por alí aparecían xinetes de acabalo, que podiamos identificar cos nosos heroes do Oeste, estabelecendo unha conexión directa entre o televisor da taberna de Leonor e aquel camiño do Castro. Tamén saíu o xabaril. E o porco teixo, que comeron os da peña Os que somos en célebre enchenta á que sobreviviron todos, mesmo o espírito aromático do teixo. E un ciclista coa bicicleta ao ombro. Sempre admirei moito á xente que levaba a bicicleta e non ao revés. En Castro, Farruco era un deses ciclistas que nunca vin subir á bicicleta. Para min era un grado máximo de civilización. Ao que íamos. No canto das imaxes máis pracenteiras que me ofreceu o camiño da Cavaxe nada comparábel ao daquel martes de Entroido en que polo túnel vexetal se abriu paso un equipo de fútbol feminino, que viña da parte de Arteixo. Viñan con camiseta e pantalón curto. E á fronte, como unha figura pop, como unha vestal, como unha revolución óptica naquel tempo de loito téxtil, alí apareceu a Loura de Vilarrodris. Todo o mundo pensou que chegaba a Bardot. Pero sería un fracaso. Non resistiría un minuto no campo. A Loura de Vilarrodris non só era máis guapa. Sabía darlle ao balón con lume de biqueira e facerlle fronte con garbo a aquela multitude afervoada, chegada de toda a comarca, e que emitía arias di bravura e barrocas onomatopeas encadeadas cada vez que as mozas de Elviña, Castro e Vilarrodris tocaban a esfera do mundo.

Ese día do martes do Entroido sempre había quen trancaba os regatos para que secaran os ríos e as lavandeiras non tiveran que ir traballar e foran xogar ou ver polo menos aqueles partidos que foron pioneiros no fútbol feminino. Cumpríase o mandato do Entroido: poñer o mundo revés!

O que pasaba durante o resto do ano era xustamente o contrario. As lavandeiras de Castro de Elviña levaban a esfera enriba da cabeza. Lavaban para as familias de clase alta coruñesa, ou para clínicas, ou para fondas e restaurantes. As máis das veces a pé, ou con algún burriño, ían e viñan con enormes lotes pousados nas coroas ou mulidos. Algunhas tiñan as mans comidas pola sosa. A súa columna vertebral, polos pesos soportados, tiña o xeito da pirámide invertida. Era un traballo anfibio, sempre en contacto coa auga, coa pedra húmida, coa friaxe metida no corpo. Falando das visións dos camiños, eu ver vin como as lavandeiras de Castro traían o mundo na cabeza. E o que pasaba o martes de Carnaval é que esas e outras traballadoras dábanlle unhas patadas ao balón do macho planetario. E os risos ceibes daquelas mulleres resoan na lembranza como un dos poucos días en que vin triunfar a humanidade.