Afonso VIII dito IX

Días atrás púidose ver na Coruña a exposición Alfonso IX e a súa época, comemorando o 8º centenario do outorgamento a Crunia do carácter de cidade de xurisdición real. Tratándose dun rei galego tan singular, a mostra pudo servir para facer sair á luz unha relevante realidade histórica, da que tanto dependeu o futuro de Galiza e dos reinos da Península. Mais non foi así. A exposición non se ocupou tanto da antiga cidade coruñesa, nen de contar as circunstancias da Galiza do momento, como de afirmar a Afonso como rei de León e de anunciar o dominio "definitivo" de Castela. Ignorou o carácter dun rei que, governando durante 42 anos entre os séculos XII e XIII, deixou en Galiza unha pegada manifesta. Contra todos os instrumentos de coñecemento da época, na exposición negouse a existencia do Reino de Galiza.

A mostra celebrada na Coruña negou a existencia do Reino de Galiza Arruinouse a ocasión ofrecida polo oitavo centenario da cidade

O curso da exposición respondeu aos lugares comúns da ideoloxía historiografia castelanista que, deitanto as súas raices no século XIII por obra do arcebispo de Toledo Rodrigo Ximénez de Rada, cando Castela acababa de obter a súa primeira independencia, se afirmou nos séculos XV e XIX e, xa no XX, en teorías como as de Menéndez Pidal e Sánchez Albornoz. Fundador dunha ideoloxía castelanista que ten como base a negación de séculos da historia galaica, Ximénez de Rada foi o promotor da tan famosa como irrelevante batalla das Navas de Tolosa contra os almoades, a onde non acudiu o Reino de Gallaecia en uso da súa independencia.

O rei Afonso non foi apresentado na Coruña como galego, senón como un dos monarcas dos "cinco reinos hispánicos de Aragón, Navarra, Castela, Portugal e León", seguindo unha teoría tópica que esquece a Galiza, o principal reino cristián, e oculta o de Al Andalus, este chamado Spania.

Afonso, que non era o IX senón o VIII, governou entre 1188 e 1230, continuando a dinastía galaica orixinaria da que formou parte o seu avó, o rei de Galiza -coroado como tal na catedral de Santiago- e emperador Afonso VII. Denominándoo como noveno confúndense acriticamente o reino de Galiza co de Castela, que governaba o seu primo, de igual nome. A historiografía española converte a este último en Alfonso VIII, cando era realmente Afonso I, pois foi o segundo rei independente de Castela, e o primeiro dese nome, despois de que o emperador dividira os seus territorios entre os fillos, deixándolle Galiza e León a Fernando II e Castela e Toledo a Sancho. O fillo de Fernando II governaba un reino que tiña en Santiago e León as cidades máis relevantes. A primeira, ademais de capital política era a relixiosa, cultural e económica. A Santiago chegaban peregrinos de toda Europa, de Rusia a Escandinavia, das Illas Británicas a Italia, nun movemento que constituíu unha das bases da identidade europea. Levada alí desde Compostela polo rei Ordoño II, León era a cidade onde nese momento estaba habitualmente a Corte.

A estas alturas resulta penoso ter que lembrar que o rei Afonso VIII xace na Capela Real da catedral de Santiago, chamada até hai pouco Capela das Reliquias nun insólito exercicio de negación do proprio. Están alí tamén os restos do seu pai Fernando; a emperatriz Berenguela, súa avoa, muller de Afonso VII; Raimundo de Borgoña, pai do emperador; Joana de Castro, esposa de Pedro I o Cruel e irmá de Inés de Castro, raiña de Portugal; o seu fillo Fernando de nai portuguesa, que morto xoven, en 1214, tiña o carácter de herdeiro.

Nun momento de transición do latín ao romance como idioma da Administración, a língua da Corte de Afonso VIII era o galego. El mesmo o falaba. Era a língua dos Cancioneiros e da cultura na Península. Na exposición a dicíase que o o rei Afonso fundou a Universidade de Salamanca en 1218, con mestres e escolares leoneses Debeu salientarse que a base da instituición salmantina foi a Escola Catedralicia de Santiago, fundada no século XI no tempo da emperatriz galega Sancha, e que a Universidade de Salamanca, como consta no seu Cartulario, foi desde o principio galaica. Os arcebispos de Santiago ostentaron o reitorado durante a Idade Media e a maioría dos profesores, formados en Santiago, en París ou en Boloña, eran galegos.

Nun mural da exposición que, destacando as dióceses pretendía apresentar a extensión do Reino de León, non aparecía ningunha mención ao Reino de Galiza nen ao o nome do país. Nen siquer utilizaron a expresión dual Reino de Galiza e León. Fíxose desaparecer unha palabra que tendo 2.000 anos de tradición institucional, no tempo de Afonso VIII gozaba xa de doce séculos de existencia. Ocultouse, a pesar de que as xurisdicións relixiosas do reino tiñan unha evidente relación con Galiza: pertencían á metrópole compostelá Zamora, Salamanca, Cidade Rodrigo, Plasencia, Coria e Badaxoz, ademais de Ávila en territorio castelán. As outras dióceses hoxe galegas (Tui, Ourense, Lugo e Mondoñedo, máis Astorga), estaban aínda integradas na antiga metrópole de Braga. Entretanto, Lisboa, Évora, Idaña, Guarda e Lamego dependían do arcebispado de Santiago. As dióceses do Reino, salvo apenas León e Oviedo, estaban integradas en Compostela ou Braga. Afonso VIII extendeu os seus dominios pola actual Extremadura, abrindo o camiño para Sevilla nun momento de retroceso da hexemonía islámica no Mediterráneo. Fora o seu pai o que criara alí a Orde de Santiago e a Orde de Alcántara, chamada inicialmente Orde do Pereiro. Aínda agora, nos pazos da fermosa cidade vella de Cáceres consta a orixe galega dos nobres que os fundaron.

En fin, os responsábeis da exposición arruinaron a oportunidade ofrecida pola comemoración do oitavo centenario. Trataron a Crunia como se fose unha cidade castelá máis. Furtaron o carácter de Afonso VIII e novamente o de Galiza. Produce escándalo que medios académicos galegos beban en fontes historiográficas tan ideoloxizadas como pervertidas como as utilizadas na exposición e que as institucións políticas non teñan a consciencia precisa sobre a realidade histórica do seu país. Mágoa, porque se a autoestima dun país se fundamenta tamén no seu pasado, a exposición constituía unha boa e lexítima ocasión para facelo presente. Trataba dun rei galaico que, reunindo en 1188 unha asemblea na que ademais da nobreza e a Igrexa participaron as cidades, foi asemade un precursor do parlamentarismo europeo.