De onde vir sendo

"Pinta a túa aldea e serás universal", escribiu León Tolstoi. Naquelas partes do mundo que se poden permitir eses empeños, dos máis clásicos debates é o carácter local/universal da creación artística. En Galicia, desde o momento en que a cultura tivo a suficiente entidade como para sumarse ó exercicio de reflexionar sobre si mesma, ese debate enriqueceuse -ou enrocouse- cunha tensión autóctona: cultura rural ou cultura urbana. Aldea ou cidade.

No campo literario imperou tradicionalmente a opción rural (e quen di rural, di mariñeira), por razóns sociolóxicas obvias. Galicia era unha sociedade maioritariamente rural, e as clases urbanas abdicaran do seu papel dirixente. Os froitos do traballoso rexurdir despois do xenocidio franquista mantiveron esa pauta, con todas as excepcións que se queiran, e que se poden resumir na figura de Xosé Luís Méndez Ferrín.

Ás razóns sociolingüísticas sumábanse as ideolóxicas. Labregos, mariñeiros e artesáns eran os gardiáns da lingua galega, e polo tanto eran o punto de partida e de destino lóxico e xusto da creación literaria que se facía no seu idioma. A música, superado o tempo do sarampelo cantautor, era un mundo no que a variedade ía dende folclore evolucionado ó tradicional, dende a recuperación á recreación etnográfica.

O yang urbano iniciou a súa confrontación co ying rural a comezos dos 80, cando a modernidade que levaba campando ducias de anos por Europa, e que aquí se infiltraba pinga a pinga, irrompeu a cano libre. E a relación comezou mesmo como un certo axuste de contas. A poesía chamada social pasou directa e repentinamente de ser a norma a formar parte do gueto, e describir escenarios e personaxes urbanos constituíu de pronto un auténtico revulsivo.

Na música a conmoción foi aínda maior. O pop e o rock que agromaban no que antes era ermo medraron no caldo de cultivo da reivindicación do urbano, e regados mesmo coa negación do galego como idioma de uso.

"En Galicia, máis que rural ou urbano hai intermedio, e agora, os medios de comunicación e as novas tecnoloxías uniformizan todo", comenta Julián Hernández, o líder de Siniestro Total, nacido en Madrid (1960), criado en Vigo e residente en Cambre, preto da Coruña. "O que si establece unha diferencia é o idioma, e o que produciu unha certa confusión ou confrontación cultural foi aquela identificación exclusiva que se fixo do nacional galego co mundo rural", engade.

A pesar da escaseza de elementos a analizar, o mesmo proceso seguiu a arte/industria do cine e do vídeo. A pezas mesmo etnográficas como O pai de Migueliño (Miguel Castelo, 1977) ou os paradigmas Mamasunción e Sempre Xonxa (Chano Piñeiro, 1984 e 1989) séguenas produccións militantemente urbanitas, desde a efémera fervenza de videoclips de mediados da mesma década dos 80 a longametraxes como Continental, estreado por Xavier Villaverde en 1989.

Nas artes plásticas, nas que a creación é en certa forma un proceso de destilación, a tensión do enfrontamento entre o campo e a cidade foi menor. "O máis interesante que se produciu foi precisamente a mestura, a aleación entre as referencias rurais e a nova paisaxe urbana, entre a natureza humanizada e a paisaxe hiperescriturada da urbe", afirma o pintor Antón Patiño (Monforte, 1957).

"Nun creador son decisivos os primeiros anos, nos que se define a carta de texturas. A natureza é unha despensa creativa. As arbores, as pedras, varían en función do clima e cada xornada é a historia da pintura", asegura Patiño que tamén recoñece que na influencia do rural hai elementos nostálxicos, "porque a maioría da arte galega faise por xente que vive fóra" e que unha arte declaradamente urbana "será a que fagan as novas xeracións".

O REFLUXO

A estas tempestades teóricas sucedéronas, mediados os 90, os refluxos impostos pola practica cotiá. Por unha parte, a realidade urbana galega non era tan urbana como os arquetipos foráneos do urbano, alomenos como territorio mítico. Ser os Pixies de Sarria ou o Nick Hornby de Coia deixou de ser unha vía para chegar a algo. Por outra, produciuse unha relectura positiva das sociedades labrega e -sobre todo- mariñeira, impulsada probablemente porque xa tiña unha compoñente de nostalxia duns mundos perdidos.

"Os contos de Ánxel Fole, como as películas de Sam Peckinpah, describen mundos que se van, con momentos de violencia e de agonía", analizou hai tempo o poeta Miguel Mato. Calquera nacido en Galicia ó comezo do último tercio do século XX viviu dacabalo da Idade Media e da contemporánea, e os creadores máis espelidos decidiron sacar proveito. O que non quita que siga o debate.