Galicia: Ser e non ser

Non esquezamos que Galicia é un "país hamletiano", que dixo Valle-Inclán, e non nos estrañe, pois, que o censor e delegado do ministerio de Información e Turismo, Serrano Castilla, ameazara con fusilar ao máis célebre personaxe de Shakespeare. Eu tiña unha versión: "Vou levar a don Hamlet ao paredón!". Cóntame alguén que a expresión aínda foi máis precisa: "Vou levar a ese incerto señor don Hamlet ao paredón!". Sucedeu na Coruña do ano 1959. E iso que Álvaro Cunqueiro, o autor da recreación, non era precisamente un desmandado. Mais tiña o estigma dunha patria de náufragos: non había quen lle borrara, como a Urbano Lugrís, aquela bohemia saudade dos soños perdidos. Ser ou non ser? En Galicia o dilema resólvese cunha dobre nacionalidade histórica: Ser e non ser. Temos días de ser e días de non ser. En xuño de 1936 o pobo galego aprobou en referendo o seu primeiro Estatuto. No fermoso preámbulo dicíase que Galicia acadaba ese autogoberno "sen combater nin odiar". Unha alta declaración de política e de estilo. Que saudade! Logo veu o gadañeiro, a produción de odio a esgalla, e xa non houbo outro xeito de ser que o non ser.

Na transición democrática, co debate do novo Estatuto, volveuse ao dilema de ser ou non ser. A forza dominante era entón a UCD. Tiña en número de votantes a maioría absoluta en Galicia. A dirección estatal do partido negoulle a Galicia a consideración de nacionalidade histórica, que se recoñecera a Cataluña e Euskadi. E entón, entre outras cousas, apareceu un dos homes do Partido da Saudade, Domingo García-Sabell, e escribiu en El Ideal Gallego un artigo ao estilo do Eu acuso de Émile Zola, o titulado O aldraxe. Tivo un efecto fulgurante, porque había xentes de talla na UCD galega que non quixeron actuar como subalternos e foron quen de chantarse con dignidade diante da xefatura. Souberon ver que ese aceno de liberdade era decisivo, non por motivos semánticos, senón polo fondo calado democrático. E saíu o ser nacionalidade histórica. Ningún dos convocados no Monte Pío o pasado mércores, para a reforma e ampliación do Estatuto, debería terse levantado da mesa ata acadar un acordo. Seguir a divisa do intelixente conservador Mc Millan: "A paciente deliberación desenreda calquera nó".

Non se poden estragar anos de tempo, ese ben público, desta maneira. O diagnóstico é ese: Galicia perdeu o tempo. Grandes reservas e depósitos de tempo. A canto vai o quilo de tempo público? Cal é o valor comunitario dos anos perdidos por mor dunha facción? Home, xa se sabe que sermos somos, sendo e non sendo. Mais volvemos ao nefasto tempo do Ir Tirando.

Cómo lles vai?, preguntaba madame Paulais, a profesora que lle aprendeu francés a moitos cascarilleiros (cascarilleiro, para quen non o saiba, é o xeito garimoso de nomear os coruñeses).

- Imos tirando, madame!

Esa era a resposta que máis a anoxaba. Púñase furiosa: "Tirando? De qué van tirando? Estes galegos sempre tirando de non se sabe que!".

Á parte de seguir tirando, eis unha boa pregunta: De qué imos tirando?

Ese é o grande erro de Mariano Rajoy e Núñez Feijoo: Veñen de refundar a nación. Agora si que somos nación. Xa temos saudade de nación irónica. E para ir tirando, o Partido do Tempo Perdido.

A SAUDADE IRÓNICA

Nantes. Francia. Noite de fin de ano. Cincocentas persoas, autoconvocadas pola Rede, maniféstanse contra a chegada do 2007. De vivilo, canto non habían de rir xuntos António Sérgio e Teixeira de Pascoaes, que mantiveron a máis brillante e aguda polémica de todos os tempos verbo da saudade. Unha controversia na que regañaron os dentes. E é que Teixeira foi en demasía lonxe. A saudade non só sería unha vía de coñecemento, senón que avogou porque fora unha especie de filosofía oficial do Novo Estado. Como Heidegger, confundiu a poética cunha perigosa metafísica: "Máis que para discutir eu nacín para afirmar. Nin as grandes verdades se discuten: afírmanse". António Sérgio, republicano, librepensador, herdeiro da Ilustración -e quen, por certo, pasou como profesor pola Universidade de Santiago- albiscou no saudosismo un fondo reaccionario e tamén un motivo para a brincadeira e o humor: "Vostedes, propietarios uns, profesores outros, vivindo toda a vida sen grandes loitas nin paixóns, de qué raio teñen saudade vostedes, santo Deus?". Teixeira clamaba: "Alma! Alma! Alma! é o que nos falta, meu caro António Sérgio". E o racionalista dille: "Non é de Europa, amigo meu, que me veñen horas de escepticismo; é de Portugal e dos portugueses". Quen os viría xuntos agora, en Nantes, a manifestarse contra o Aninovo!

A esperanza nun mundo mellor deixou de estar instalada automaticamente no futuro previsíbel. A nova saudade reivindica outro tempo, que non ten que ver co cronos. O tempo poético. O tempo surrealista. O tempo situacionista fronte ao tempo consumista e consumido. O valor do tempo ecolóxico fronte á velocidade da desfeita. Xa ninguén cre, agás Francis Fukuyama e Pedro Arias, na marcha imparábel do Progreso, segundo o dogma capitalista. Aquí o único progreso que progresa con sentido común é El Progreso de Lugo. Algo axudan tamén as esquelas.

A filosofía da saudade esmoreceu en Galicia despois da Xeración Galaxia, pero en Portugal acadou novos azos con Eduardo Lourenço, o pensador de maior proxección internacional, tan fondo de coñecedor de Fernando Pessoa (Pessoa revisitado) como de Franz Kafka ou Albert Camus. Autor da moi traducida Mitologia da saudade, Eduardo Lourenço, premio Europa de Ensaio en 1988 e premio Camões no 2001, é un dos que máis ten desenvolvido a idea de saudade de futuro. Así, a saudade expresaría un sentimento de perda mais tamén o espazo do desexo. Proba é que a saudade ten o seu máis forte vínculo co campo da felicidade que co da desgraza.

DE QUÉ TEÑEN VOSTEDES SAUDADE?

Esa é unha boa pregunta para definir a un pobo: De qué teñen vostedes saudade? Hai saudades persoais, que se cadra son as máis importantes. Eu teño saudade de ti, meu ben. Mais tamén hai saudades máis ou menos compartidas. Saudades que non teñen por qué explicarse. Saudades que son e xa está. Pásalles como aos poemas ou as cadros. O que se di na Ars poetica de Archibald MacLeish: poema non debería significar / senón ser. Os poemas de Uxío Novoneyra son. Eu con eles xa teño unha nación, un cosmos e unha constelacion. Mesmo hainos que son e non son:

Esta tarde o aire é meu amigo

Voume sumindo sumindo.

Si o aire quer

chegarei a non ser ninguén.

AS MIGAS

- A perruqueira. Ana María Ríos foi a Cancún de lúa de mel e metérona no caldeiro. Despois, por riba, as linguas murmuradoras dixeron que estaba anoréxica. Eis, en Interviu, a belida ironía, a retranca do corpo espido e e o espírito dunha Escarlata O`Hara da Era Inmobiliaria: "Xuro que nunca máis pagarei unha hipoteca!".

A canción. A saudade está á espreita en todas partes. Ando pola rede, petisco n' As uvas na solaina, o blog que vendima con ilustrada saudade Marcos Valcárcel, e logo voume ao inferniño do foro de Arroutada, a ver como vai o Índice Galego de Rexouba. Mais o que atopo alí é un bo consello: chuzar en YouTube e escoitar a Merle Haggard e Johnny Cash cantando Sing me back home. O día que morra, cantádame de volta á casa. Carallo coa saudade!

Urxencias. Pasámonos a vida en urxencias. A urxencia de marchar, a urxencia de volver. Residuos radioactivos. Vacas tolas. Mareas negras. Todo o dobre sentido: somos un país hospitalario, de hospitais. Onde as dores andan polos corredores. Nación de urxencias, si.

Estatuto final. A xeito de limiar consensuado, a bíblica frase: "Somos como nación de uvas, só cando nos esmagan damos o mellor de nós".