O I+D+i poético e os pementos de Padrón

O TESOURO DAS IDEAS

Curros Enríquez escribiu aquela brincadeira de que de haber unha lingua universal esa ben podería ser o galego. Afinou, con sabía ironía, no poema O 'Ciprianillo' (en Aires da miña terra) cando lle di a Xan de Deza, que anda as terras a procura de fantasmagóricos tesouros: "Non máis soñes, bo labrego, / non máis soñes montes de ouro / nin moreas. Teu millor libro é o gallego, / teu gran tesouro, o tesouro / das ideas". Velaí xa o concepto de I + D nun poema do Rexurdimento, no século XIX. Para que logo digan que a poesía non transmite información esencial.

QUEN ANDA COA ESFERA NA CABEZA É BASILIO LOSADA

O rapaz que emigrou aos cinco anos da aldea natal de Láncara, e nunca perdeu o tesouro, fixo dende a súa cátedra en Barcelona un dos grandes centros irradiadores da lingua e da cultura de Galicia. E de Portugal e Brasil. Hai moito esquecemento, mais foi el, premio nacional de Tradución en 1991, quen deu a coñecer no mundo hispano a autores como José Saramago ou Clarice Lispector. Xubilado da cátedra, agora anda polo mundo como un conferenciante meigo, que unha noite fala de Picasso en Copenhague e outra de Bach no mesmísimo Leipzig. Afirma Losada: "Coñezo países máis fermosos que Galicia, xente máis cortés que a nosa, e aínda que pareza incríbel, lugares onde se come mellor. Mais non coñezo outro país onde se fale o galego de Galicia. A miña patria é a lingua, e o día en que se perda, elixirei outra patria. Xa teño vinte patrias na reserva!".

Basilio Losada goza de moitas patrias, mais el ben sabe que nunca perderá a do galego. Na Tertulia de boticas, Álvaro Cunqueiro falaba dunha doenza profesional que afectaba aos antigos traductores. Estaba provocada por un mosquito que se criaba nos libros e aproveitaba un descoido, unha boqueada, do estudioso para entrar pola boca, meterse no cerebro e borrarlle unha lingua. Algo así como un virus troiano que penetra no disco duro do ordenador. Aínda que se dera o imposíbel de todos os galegos enmudecer polos mosquitos da desmemoria, a lingua galega sobreviviría mundo adiante. Non soamente pola xente da diáspora, senón pola crecente rede de galeguistas non nados en Galicia. Hai unha extraordinaria internacional da cultura galega espallada no mapamundi. Non falo só dos centros de estudos galegos ou dos lectorados universitarios, que tamén, senón de almeiros, de auténticos viveiros culturais, criados por amadores, por xentes que coidan que iso que chamamos identidades deben servir para compartir, para o abrazo erótico, e non para competir ou matarse. Xa sabemos que foi o amor (o erotismo das linguas e dos corpos) o que levou a García Lorca a escribir os Seis poemas galegos. Como fixo Carles Riba, o grandísimo poeta catalán, autor dalgúns dos máis fermosos poemas galegos de namoramento.

A POTENCIA DA PATACA

Puiden escoitar recitar en galego a Erin Mouré no Blue Metropolis Literary Festival de Montreal. En galego e en inglés, mesturadas as linguas como dous corpos, en verbas-dentes, palabras-ollos, xeo-fonética, animais da fala, nunha poesía transgresora, revolucionaria no fondo e na forma, de alento lésbico, que fai dela unha das autoras máis en secreto celebradas do planeta. Esa descuberta foi no 2002. Erin Mouré ten un libro de título en galego, O cidadán, que foi premio nacional de poesía en Canadá. Outras obras sobranceiras son Wanted alive e Furious. A última é Little theatres, que tamén inclúe anacos en galego. Tempo despois de coñecela en Montreal, atopeina en Galicia. Viñera para escribir un libro de poemas sobre a auga, e estaba a vivir nun muíño, en Lalín. A escoitar a auga baixo os pés. Daquela recitou no pub Dublín, na Coruña, un dos seus poemas galegos. Un texto alucinante, que nos deixou pampos: Homenaxe á potencia da pataca. Eís o primeiro anaco: "Nas patacas atopamos unha mestura (moi salvaxe) de auga e lume dentro da terra. É a mestura a máis concentrada no planeta. Mesmo na fábricas de pólvora non se pode mesturar auga e lume".

Erin escoitou a auga do río baixo o muíño e Jack Hill, un poeta e editor inglés, escoitou o mar. Publicou a antoloxía de poesía galega To visit me the sea (Hamlet Press, 2000), na que traballou durante seis anos entre Noia, Santiago, A Coruña e Colchester. (You are, love, lost...Ese poema de Ferrín!). Poeta e narradora en galego é Heidi Kühn-Bode (Baviera, 1945), que vén de publicar unha soberbia novela, Pomerania meu amor, na que traza un paralelismo entre a Alemaña natal e Galicia. Outro poeta galeguista contemporáneo, rompedor, é o islandés Hermann Stefánsson. Cando o coñecín, tiña un traballo de garda de noite no zoo de Reikiavik. E na noite facía poemas galego-islandeses dunha luz estarrecedora, de aurora boreal.

MERLIN AND COMPANY

"O amor á terra entra polos pés", dicía o sabio xeógrafo catalán Pau Vila, que pasou grande parte da súa vida no exilio e foi autor dos mellores tratados xeográficos da América Latina. Pois ben, un dos nosos mellores xeógrafos é Patrick O'Flanagan, nacido en Dublín en 1946, profesor da universidade de Cork, e autor da Xeografía histórica de Galicia. Ten andado Galicia nunha esclarecedora viaxe no espazo-tempo. Para coñecer ben o noso país, a obra humana da paisaxe, cómpre ler a O'Flanagan. Como tamén, para comprender a situación da lingua cómpre ler Os falantes como lingüistas (Tradición, innovación e interferencias no galego actual), de Johannes Kabatek, nacido en Stuttgart en 1965, e doutor na universidade alemana de Tubinga. Entre os galeguistas falecidos, houbo grandes sabios lingüistas como o portugués Rodrigues Lapa, tan amigo da xeración Galaxia, e o británico Colin Smith, profesor en Cambrigde e autor do célebre Diccionario Collins Español-Inglés e Inglés-Español. O extraordinario lexicógrafo Smith, morto en 1997, era un amante da literatura de Álvaro Cunqueiro e máis en concreto de Merlín e familia, da que fixo unha versión en inglés co título Merlin and Company (Everyman, 1996).

O HOME DE OXFORD

Colin Smith escribiu un ensaio titulado Galicia, todo un reino, no que dicía sobre o autor de de Escola de menciñeiros: "No mundo marabillosamente atemporal de Álvaro Cunqueiro non podía caber a máis mínima dúbida verbo do 'carácter de reino' da súa patria". Nese círculo universitario británico con amor á cultura galega figurou outra personaxe fascinante, J. R. R. Tolkien, o autor de O señor dos aneis. Dende logo, non é difícil atopar paralelismos entre o mundo de Cunqueiro e Tolkien. E tampouco resulta estraño atopar pegadas en ambos os dous dunha mitoloxía compartida. Amigo de Smith e de Tolkien, hai unha figura clave na internacional galeguista e é John Rutherford, catedrático en Oxford e director do Centro de Estudos Galegos nesa universidade. Rutherford, traductor ao inglés de La Regenta e Don Quixote, é autor dunha fermosísima novela en galego, As frechas douradas (Editorial Galaxia). Oxalá escriba algún día unhas memorias con ese seu humor galego-británico.

Ademais de Rutherford, poderiamos falar de grandes "clásicos" do galeguismo como Giuseppe Tavani (Universidade de Roma), Dieter Kremer (Universidade de Trier), David Mackenzie (Universidade de Birmingham) ou o xornalista e escritor portugués José Viale Moutinho, que el de seu é unha universidade. Xa podería extinguirse a cultura galega, que alí estarían Takekazu Asaka (Xapón), Jonathan Dunne (Bulgaria), Flavius Andrea (Rumania), ou Roy Boland (Australia), por citar só a algúns, para facela resucitar. O que xa se bota de menos, falando de mínimos en I+D+i, é unha presenza na Rede, un portal como é debido, dos centros de estudos e dos lectorados, que podería inter-comunicar aos investigadores de temas galegos de dentro e fóra de Galicia. Xa pasou o tempo do stand by / a velas vir!

BERNARDO BERTOLUCCI

Un amador de Galicia e da súa cultura é o cineasta Bernardo Bertolucci. Ten andado moito de incógnito polo país, da man de Chema Prado, o galego director da Filmoteca Española. Verbo do cine e o compromiso, a frase preferida do autor d'O último tango en París é: "Os filmes son como os pementos de Padrón, que uns pican e outros non". Pois iso. Ou picamos ou non.