Unha moza chamada Santiago

Quen me dera ter escoitado a Xosé Chao Rego no pasado congreso verbo de Prisciliano! Este noso profeta Chao é o teólogo que todos os descridos, agnósticos e ateos de Galicia deberían, deberiamos, ler. Non sei se nos converteu, pero hai uns días, na súa casa da rúa Hortas, deixounos abraiados coa historia das monxas de clausura da Concepción que durmían en Noiteboa cun boneco, O Expósito, feito de trapo. A voltas con Prisciliano, unha dúbida atravesa a historia. E sería o seu o corpo santo, o do decapitado en Tréveris, o soterrado en Compostela? Mais existe outra hipótese máis fundamentada e que tería a condición dunha revolucionaria epifanía: E se os restos venerados fosen dunha muller?

Foron moitos os guionistas que contribuíron á inventio, ao extraordinario relato da descuberta da tumba do apóstolo Santiago, dende o ano 813, e que axiña tería o carácter dunha duradeira superprodución, a máis importante se cadra do cristianismo occidental. Foi unha xenial idea: traer Oriente a Occidente. Mais entre todos os guionistas, hai un decisivo. A mente que amarra a arañeira do lendario ao morrón da historia. Quen introduce o que os mestres do guión chaman o punto último de xiro. Chamábase Ambrosio de Morales. A súa determinante intervención está documentada, mais ten moito de top secret. É Ambrosio de Morales quen en 1601 aconsellou que se borrara a inscrición que figuraba na "placa palestina" que presuntamente viñera cos restos do Santiago. E así se fixo, para logo gravar a lenda cristián na que se fala das reliquias do apóstolo. Tratábase, en realidade, da placa dun sartego galaico-romano.

Hai tres transcripcións do gravado orixinal, segundo recolle o Corpus de Inscricións Romanas de Galicia, realizado polo catedrático de Historia Antiga Gerardo Pereira Menaut (Consello da Cultura Galega, volume I, 1991). Polo texto de Juan de Azcona (1520) sabemos que lápida funeraria galaico-romana estaba dedicada a unha muller, Severiae Modestae, de 16 anos de idade, e nela figuraba tamén o nome de quen serían os seus avós, Atia Modesta e Atius. Quen e como sería está moza que xacía nun mausoleo tan principal?

O CULTO A CHAGUITO

Enigmas á parte, Santiago é moito Santiago. Viaxou dende o espiritual embarcadoiro galego e é un dos nomes máis presentes na toponimia universal. Malia o malfadado berro bélico de "Santiago y cierra España!", a realidade do Camiño abriu máis que pechou. E logo están as festeiras reinvencións. Como a que se celebra en Loiza, unha aldea de pescadores na costa este de Porto Rico. Alí apareceu no oco dunha árbore unha talla dun santo montado a cabalo. Os pescadores botárona ao mar, non fora o demo. Mais o mar devolveuna unha e outra vez. Así que a levaron a igrexa e así naceu o culto ao Santiago Apóstolo dos Nenos, máis coñecido por Chaguito. No século XIX chegaron a Loiza outras dúas imaxes, a do Santiago dos Homes e Santiago das Mulleres. A festa desta aldea, que ten por día principal o 30 de xullo, é unha das máis engaiolantes de Porto Rico. Un auténtico entroido. Ademais do Santiago dos Nenos, Homes e Mulleres, hónrase agora ao Santo Cañandongo, patrón dos homosexuais, que bautiza á xente con ron cañita. Santiago e abre España!

AQUELARRE

A cultura é para colleitar e dar, dicía Antonio Machado. Desa estirpe do dar é Felipe Senén, quen me convida a ler con ledicia crítica Fida, la hija del último druida galaico, unha novela do padre Carballo, ambientada nos tempos da Raíña Lupa. Este Xesús Carballo Taboada (Santiago, 1874-1961) foi músico, naturalista, sacerdote, e acabaría sendo director do Museo Prehistórico de Santander, tendo ao seu cargo a conservación das covas de Altamira. A novela ten un vocabulario introductorio. Así, o termo aquelarre: "Reunión nocturna de brujas, presidida por Satanás, en las montañas de Alemania y de Inglaterra. En Galicia se reunían los sábados por la noche en la playa de Coiro (Pontevedra), adonde llegaban por los aires volando sobre una escoba. El demonio presidía la asamblea en forma de macho cabrío. Al amanecer regresaban a sus aldeas y entraban en el pueblo en forma de gato u otro animal para no ser descubiertas por la familia y los vecinos". Xa me parecía a min que os gatos, as curuxas, os morcegos, as donicelas, os animais todos da noite, eran seres marabillosos.

MARUXA MALLO

A guerra, esa fábrica de gadañas que abriu no 36, levouse a mellor herba do país por diante. En morte, exilio ou censo de almas fanadas. Velaí está o Memorial da liberdade, inaugurada no Auditorio como unha contemporánea e redentora Arca Memórica (non marmórica). E tamén produciu unha catástrofe estética, o punto de arranque da maquinaria pesada do feismo. Quen me fala das deusas dos ollos solares e da moza galaica soterrada no lugar apostólico é Rosa Franco Maside. Falar con ela é como andar todos os camiños de Galicia dende o neolítico. Moverse nun apaixonante fogar nómade. Leva oito anos traballando na tese doutoral Via romana per loca maritima. É tamén profesora de Historia e de Plástica no Instituto de Ordes que leva o nome de Maruxa Mallo. Para que logo digan que non existe a lei da causalidade. Maruxa era vida e alegoría da vangarda no Madrid dos anos 30. Tiña ollada solar e agasallou con luz a moita xente. Tivo como amantes a Rafael Alberti e Miguel Hernández. A estes, e a outros, aprendeulles a escribir sen medo. Andaba en bicicleta, e nas praias vestía de algas. O golpe fascista pillouna no verán de Galicia. Antes de conseguir fuxir a América, vía Lisboa, Maruxa Mallo pasou unha tempada de toupeira e foi testemuña do terror, que denunciou ao seu xeito: valente, descarnada, abrindo as tripas. A súa única equipaxe era o cadro da muller á que lle agroman espigas de trigo nos dedos. Tamén marchou ao exilio outra extraordinaria muller pintora, Elena Olmos ("artista aristocrática que no ha tenido inconveniente en descender a los países bajos", dise dela nos seus comezos, nun comentario satírico do ano 1923). E a guerra coutou a progresión artística de moitas mulleres, entre elas quen deu forma a unha xenial sutileza no debuxo, Lolita Díaz Baliño, e quen ía moi por diante no retrato feminino, María Corredoira. Cando Maruxa volveu do exilio, xa nos anos 60, case ninguén en Madrid nin en Galicia sabía ou quixo saber dela. Era unha meiga de ollar e conversa cósmica que tomou a forma dun animal da noite para sobrevivir no baleiro. Quero imaxinala en bicicleta voadora, de nube en nube, ata chegar ao ceo do Instituto de Ordes.

DAR A LUZ

No cuarto 1094 da residencia sanitaria da Coruña hai un poeta de 87 anos a renacer despois dunha dura operación cirúrxica. Alexandre Finisterre, inventor tamén do futbolín, en 1937, no hospital de guerra de Montserrat, lenos unha despedida poética. Velaí vai unha estrofa: "Cando vaia dar a luz / botádeme ao mar; / quero dar a luz / estrelas de mar". Velaí o verdadeiro sentido da arte: dar a luz.