"Ez zen inoiz nazionalista izan; beste kontzepzio bat zuen historiaz"

Itzea etxean, Nafarroako Bera herrian, Barojatarren liburu-bilduma erraldoia gordetzen duen biblioteka dago. Pio Caro Baroja astiro hurbildu da apalategietara, denbora ere astiroago baitoa familiaren sortetxean. "Osaba Piok bildutako aleak dira, asko aita Serafinengandik jasotakoak", esan du. Milaka liburu dira, tamaina eta gai desberdinetakoak. Horien artean euskal klasiko ugari daude: Axularren Guero, baita Arturo Campion eta Larramendiren lanak ere.

Bibliotekak Pioren aita Serafin Barojaren (1840-1912) idazkiak ere gordetzen ditu. Izen bereko inprimatzaile donostiarraren semea, berak erosi zuen gerora familiaren egoitza izango zen etxea. Ideologikoki liberalismoaren altzoan hazia, 25 urte zituela Los pillos de la playa izenburuko nobela idatzi zuen. Kredituetan esaten denez, euskaratik itzulia zen obra hori. Dena den, ez dago datu hori egiaztatzerik, ez baita euskarazko bertsiorik ezagutzen.

Aldiz, aski ezaguna da 1879an "erderaz eta eusqueraz" idatzi zuen Pudente opera. Ber-tso-paper ugari ere idatzi zituen, garai horretako beste bertsogile nagusi Bilintxek bezalaxe. Horietako batean, honelaxe abestu zuen ezinezko maitasunaren garratza: "Larogei urte: berak hamasei! / Orren berandu bilatu! / Kanposantura ni nuanian / Ura munduban argitu; / Eta penarik aundiena det / Ez didala begiratu!". Antiklerikala eta karlismoaren kontrakoa, Mirande eta Aresti agertu arte jarraipenik izan ez zuen literatura hiritarra sortu zuen Bilintxekin batera. Horrez gain, gerra karlistari buruzko testuak utzi zituen garaiko aldizkarietan. Eta deskribapen horiek baliatu zituen gero Piok berak bere pertsonaietako batzuk sortzeko.

Aitaren itzala nabaria zen Pio Barojaren nortasunean eta ideologian, idazleak berak bere Momentum catastrophicum saioan idatzi zuenez. "Ez zen nazionalista", laburbildu du Pio Caro Barojak, "bestelako kontzepzioa baitzuen herriaren historiaz".