Herrimin isila
Zaila da esaten zer egiten zuten han batera Espainiatik etorritako lau idazle haiek. Europa ia osoa zeharkatu ondoren, Moskura iritsiak ziren, hainbat lurraldetako idazle eta kulturagileak bildu zituen tren bitxi hari esker. Hara heldu eta berehala eraman zituzten zentro espainarrera, gerra zibilaren ostean Errusian mende erdi baino gehiago igaro dutenenentzat oraindik ere elkargune eta batzuetan aterpe ere den egoitza hartara.
Idazleak sartu orduko ikuskizunetarako eta dantza ikastaroetarako erabiltzen den sala jendez beteta zegoen. Gazteak ere baziren, baina gehiengoa adineko jendeak osatzen zuen. Enbajadako arduradunak, antolakuntza lanetan ibilitakoak, sarreran zeuden idazleen zain. Jendea esertzen ari zela, ezagutzen dudan Bartzelonako irakasle bat ikusi nuen. Sumatu nuen harridura niregandik uxatu ezinik, harengana hurbildu nintzen. Artean ere astirik banuen hura agurtzeko, harik eta egun hartan programatuta zegoen egitaraua hasi arte. Haren harridura ni ikustean nirearen adinekoa izan zen: 'Baina, zer egiten duzu hemen?'. Zer esango nion ba, oporretan joana nintzela, eta hantxe egokitu zitzaidala egun hartako arratsaldea pasatzea (egia esan, enbajadako arduradun batek esanda izan nuen han egoteko aukera, baina azalpen guztiak emateko gogorik eta astirik ez neukan).
Programari hasiera eman zion idazleen aurkezpenak. Espainiako lurralde historikoak nahikoa ongi zeuden islatuta: idazle-talde txiki hartan galiziar bat zegoen, madrildar bat (gaztelar guztien ordezkari gisa, agian), kataluniar bat eta euskaldun bat. Bakoitzak hogei bat minutu izan zituen nahi zuena esateko. Kataluniarra bidaia fisikoa eta barne-bidaiaz aritu zen, jakineko gaiari helduz. Madrildarrak, hitz egin beharrean, idatzi berriko (eta segur aski orraztu gabeko) poema amaiezin bat irakurtzeari ekin zion. Galiziarraren hizkera eta azalpen herrikoiagoei esker entzulegoa pixka bat errekuperatu zen madrildarraren zartadaz. Euskaldunak, azkenik, jendearen entzumena mindu ahal izan zuen hasieran Lenini buruzko pare bat bertsoekin, baina gero barne-bidaiarantz lerratu zen, kataluniarrarekin solasaldi ez oso emankorrean.
Entzulegoaren zati handiegi bat lokartzeko arriskua saihestu zuena musika izan zen. Hizlariak isildu eta zentro espainarreko musika-taldeak prestatutako abestiak entzun ahal izan genituen. Denak ez ziren neurri berean gogoangarriak, jakina, baina, oro har, gusto oneko kantak eskaini zizkiguten 1939.an Espainiatik erauziak izan ziren ume haien seme-alaba eta ilobek. Gehienetan batera kantatzen zuten, bospasei lagunek. Baina halako batean, abesten irakasten duen amona gelditu zen bakarrik eskenatoki txiki haren erdian. Gitarra musikaz lagundurik, ilargiari buruzko abesti gaztelar benetan aparta kantatu zuen. Begirada eta entzumena lapurtu zizkigun une ahanztezin batzuez. Gau goiztiarrean amona hura zen instant haietan argia ematen zuen izar (edo ilargi) bakarra. Uste nahi dut denok hunkitu gintuela kanta hark, malenkoniaz edo naturaren doluraz baino gehiago beste zerbaitetaz abesten baitzuen: erbesteratuen bakardadeaz, norberak aukeratu ezin izan duen bizitzaren krudeltasunaz, herrira itzultzeko ezintasunaz (haurtzaroan utzitako herri hura ez baita sekula izango haien herria), bizi osoan arrotz eta atzerritar sentitzearen min isil eta sendabiderik gabea. Abestia amaitu zenean, bat-batean oso urrunetik itzuli izan banintz bezala sentitu nuen neure burua eta amonari begiratu nion azken aldiz: haren begiei negar lehorra zeriela iruditu zitzaidan, nireak bustitzen hasia zena baino askoz zurkaitzagoa.
Nire oroimenak abesti haren ondoren gertatutako guztia ezabatu dit. Gogoan dut soilik handik irtetean sentipen bakar bat zerabilkidala buruan: izango al ziren gauza han bildutako idazleak amonak agerira azaldutako zauri zirraragarri hartaz ohartzeko edo han gertatutakoak ez zuen ezta pare bat lerro mereziko haien bidai-egunkarian? Orain badakit idazleetako bat behintzat dagoeneko ez dela gauza izango, Carlos Casares galiziarra hil egin baita duela ez asko.
