A outra prensa do corazón

O periódico en papel vai desaparecer. Hai quen lle pon data: 2015, 2017... É unha profecía partillada por moita xente. Eu non sei moi ben o que pensar: depende dos días. Vivimos nunha xeira apocalíptica que todo o contaxia, e onde a diferenza entre o pesimista e o optimista está en adiantar ou adiar a data do desastre final. O certo é que, desobedientes ás profecías, hai centos de miles de persoas que mercan e len o periódico en papel. Que o levan debaixo do brazo. Que se identifican ao ser voluntarios portadores dese mollo de letras. Nesa dimensión, non hai ningunha mercadoría comparábel.

Non sei se vivirei ou non a morte do xornal impreso. O que si sei é que se tal acontece, se asisto á desaparición, ese día levarei debaixo do brazo un mollo de xornais. E entrarei na cafetería e poida que a xente moza que estea alí comente: “É unha cousa ben curiosa a que leva ese nacho vestido de negro debaixo do brazo. Que cousa é a que leva o ghicho? Ei, señor! Podería botar unha ollada a ese rolo de papel?”.

E iso acontecerá en moitos outros lugares. E nacerá imparábel unha nova moda: a do periódico de papel, a do xornal impreso.

E que levarei debaixo do brazo? Para cando iso aconteza, eu penso levar un mollo de xornais queridos, un feixe de tempos a latexar, envoltos os uns nos outros, como un “camiño de quita e pon” que comunique a historia ao xeito vadío, ao chou, si, mais cun sentido. O bo periodismo sempre é interesante, mesmo cando minte. As mentiras en sepia, nas hemerotecas, van mostrando o seu reverso enigmático, a verdade, que diría o Lezama Lima.

Dous dos xornais que eu de seguro levaría debaixo do brazo serían un Galicia (na rúa, de 1922 a 1926) e un El Pueblo Gallego (o republicano, claro, pois logo foi espoliado polo fascismo). Nos dous tivo un papel moi relevante Valentín Paz Andrade. Pero aínda sería máis concreto. Levaría, sen dúbida, o número 4019 de El Pueblo Gallego, o do 28 de xuño de 1936. Talvez é a mellor primeira páxina, primeira plana, da historia do xornalismo galego.

O titular principal é directo, moi sinxelo e informativo, en grandes caracteres tipográficos: “Oxe plebiscítase o Estatuto”.

Entre a cabeceira e este primeiro titular, un antetítulo moito máis sorprendente, con trazos exclamativos e que tamén enche a páxina: “¡Arriba, corazóns galegos!”.

Arriba os corazóns?

Como ven, é unha aposta que ten os seus riscos.

Quen se atrevería hoxe a poñer algo así na primeira plana dun xornal serio? Ridículo, cursi, decimonónico, naif, infección sentimental, etcétera. Imaxino ese e outros comentarios burlóns. O coro dos cínicos: “Señores, El Pueblo Gallego chama hoxe a misa galeguista”.

Sursum corda. Si, arriba os corazóns. Iso dicíase en latín, no prefacio da misa. E o titular xornalístico, en domingo, repica no alto da primeira páxina: “Arriba, corazóns galegos!”. Un sursum corda cívico, laico, democrático. Quen concibe ese titular, e é Valentín, actúa como un sineiro o día da festa, mais tamén envía unha mensaxe cifrada. Tiña á vez intuición e experiencia. Aquel domingo de xuño non só estaba a xogarse a sorte de Galicia, senón tamén, en boa medida, o futuro da República. Non o dixo un nacionalista, senón Manuel Azaña cando lle foi entregado o Estatuto de Galicia: “As rexións autónomas serán o mellor baluarte da democracia”.

Era un domingo luminoso, de esperanza. O limiar do Estatuto estaba redactado co mellor pulso: Galicia chegara ao intre de acadar o autogoberno “sen odio”. Mais aquel domingo aventábase o perigo, a inclemencia, a “terra queimada”, a maquinaria pesada do odio que acabaría por esmagar todo: o Estatuto, a República... os corazóns. Chegaría o golpe dirixido polos xenerais africanistas: esta vez para conquistar e colonizar o seu país. Valentín, Valentín Paz Andrade, coñecíaos ben. Sabía o que era unha guerra, a de Marrocos, porque a viviu por dentro. E sabía o que era aquela caste que engordaba coa guerra. Cando dirixía o Galicia, en plena ditadura de Primo de Rivera, era quen de publicar notas editoriais con titulares dunha valente intelixencia: “A opinión galega segue manifestándose oposta a todo belicismo africanista”. E cando Primo visita Santiago, este é o irónico titular: “Compostela recibió respectuosamente al distinguido forastero”. Ese si que é un ferrete! Alcumar de “forasteiro” ao ditador. A carón, a caricatura de Castelao dio todo: “Hai doenzas que non as curan os médicos”.

Hai dúas fotografías de Valentín prisioneiro. Unha en 1924 e outra en 1957. Nos dous casos está entre rellas por xornalista. Por dicir o que non se pode dicir. Valentín está prisioneiro nos dous casos porque no dilema entre poder e a verdade, elixiu a verdade. É algo demasiado ignorado nas historias da prensa galega. Esa foto de Valentín preso, con 25 anos de idade, por defender a liberdade de expresión, debería estar na entrada da facultade de Xornalismo. El nunca foi un triunfador, malia a imaxe convencional. Foi unha toupeira que botou a voar. Podía ser un triunfador, si, de someterse, pero foi un supervivente que practicou a fe cívica no medio da barbarie.

Volvamos á paisaxe da extraordinaria primeira páxina.

No centro, un gravado de Carlos Maside, unha obra de arte intencional: un paraíso verosímil, en soño de papel prensa, cun pé que o converte en lugar de conciencia, inquietante. O que di: “Non abonda que a túa terra sexa fermosa; é preciso que tamén sexa libre”.

A páxina é unha psicoxeografía. Non é posíbel ler os textos sen fixarse antes nese lugar deseñado por Maside, sen pousar nel: un espazo de esperanza, onde os matices de sombra semellan verdear, e tamén un campo de loita mental. Ese vínculo entre a pulsión da terra e de quen a habita. A falta de liberdade tamén afea a paisaxe. Pois ben, na xeografía da páxina, arredor do gravado de Maside, abrolla a diversidade, agroma a liberdade. Son espazos breves. Fontes, regos, fervenzas con cadanseu rumor. É difícil imaxinar hoxe unha paisaxe semellante nunha mesma páxina: Castelao, Osorio-Tafall, Ramón Cabanillas, Ramón Martínez López, Xulio Sigüenza, Portela Valladares e o propio Valentín.

El Pueblo Gallego era un medio informativo serio e con moito predicamento naquela altura histórica. Nesa xeira, a que vai do trunfo da Fronte Popular até o golpe do 18 de xullo, quen dirixe a liña editorial na práctica é Valentín Paz Andrade. Esa época é un estrelampo. E a peza que Valentín escribe para o día do sursum corda, de levantar os corazóns, é unha peza maxistral dos editoriais escritos en Galicia: “Autonomía, fe civil”.

Fe civil? Valentín contrapón esa idea forza ao “veleno saboroso da negación”, do reaccionario Sardinha. El sabia moito de economía, de dereito mercantil, de demografía, de recursos, de transportes. Mais cando cumpría dicir algo importante, xeraba enerxía alternativa ao ritmo das teclas da súa portátil Favorit.

A linguaxe política esgótase hoxe na prima de riesgo. Oen o teclear de Valentín? Que escribe? “Arriba, corazóns galegos!”. Haiche xente que é así, que non escarmenta. E leva a fe civil até o Alén.