Cando Galicia perdeu a roda

Ande a roda! Ese era o lema de Salvador Golpe. E foi moi coherente con ese programa andadeiro e xiratorio. El ser non era afiador de oficio, mais si de espírito. O autor de Meus amores, con partitura de Baldomir, esa peza inesquecíbel da música romántica galega, membro da Cova Céltica, fundador de mil tarefas, foi tamén un axitador pragmático que fixo andar, con moitos outros, a roda da Coruña e Galicia, de acabalo dos séculos XIX e XX. U-los afiadores de hoxe? Quen berra “Ande a roda!”? U-la roda?

Hai unha crise, hai recesión, hai unha demouca, hai de todo, mais a cuestión que se obvia, a cuestión central, o misterio a resolver, o enigma enigmático, é de saber onde está a roda de Galicia. E aínda máis: que foi dos afiadores, da xente afiadora? De cando en vez aínda se oe o chifro. Pasa o ronsel dun chío esperanzado. Un oficio que se anuncia con música. A estirpe de reparar avarías, de remachar buracos, de arranxar paraugas. “Detrás da roda hei andar a vida toda”. Habela haina, mais, onde vai a roda?

Na opinión política, por exemplo, hai xente que se pregunta se é que hai Goberno, onde está? (ver Los caciques insatisfechos, Manuel M. Barreiro, neste xornal. E outra: ¿Hay Oposición en Galicia? ver José Luis Gómez, idem). Mesmo pode ser axeitado preguntarse as dúas cousas, onde están o Goberno e mais a Oposición. Aínda que hai que recoñecer que de cando en vez o Goberno de Feijóo é brillante: cando fai de Oposición. Mentres a Oposición está espléndida no papel de Auto-oposición, ese xeito entrañábel de desunirse, de esfarelarse, talvez até chegar ao estatus ideal do irónico proverbio popular: “Cada un ao seu... agás eu, que ando ao meu”. Hai quen atribúe este estado de confusión, de teatro do absurdo, a un proceso de contaxio. Os políticos interiorizan a súa impotencia para intervir na realidade, e entón concéntranse en intervir na irrealidade.

Mais eu penso que o quid do problema deste desarranxo é a roda. A perda da roda. O paradoiro descoñecido da roda. Se hai unha anguria desacougante é a anguria do afiador que extraviou a roda.

“Teño noivados coa roda / da que nacín compañeiro. / Imos sempre vencellados / ó ar guindando luceiros”. É unha estrofa do Romance do afiador namorado, de Serafín Gómez Pato, que recolle Xosé Fernández Ferreiro, nado en 1931, nas súas Memorias dun afiador rebelde. Así están escritas estas memorias, agora publicadas, como quen vai “guindando luceiros”. Son lembranzas que emiten luz nun pasado que é presente recordado, pois o tempo que abranguen vai de comezos dos cincuenta até o 2010, aínda que o eixe radial, no que todo apoia e se expande, sexa a experiencia do colectivo Brais Pinto en Madrid. A roda da vida e a roda da historia entrelazadas.

Galicia renaceu varias veces. E case sempre na diáspora, máis ou menos afastada. Unha desas veces foi en 1960, en Madrid, cando un fato de mozos fundou un grupo artístico e literario, non para vixiar e poñer a parir a outros, senón para concertar enerxías e construír un espazo creativo. Eran poucos, mais funcionou, e de que maneira! Por que? Porque tiñan a roda. Velaí o froito e o herdo: a Escola de Tebra de poesía, a Nova Narrativa na novela, o Informalismo na arte, as primeiras viñetas, as pescudas filolóxicas... Non se illaron nunha torre. Tamén tiveron folgos para comprometerse contra a ditadura. Alí estaban xente como Reimundo Patiño, Ferrín, Ramón Lorenzo, Herminio Barreiro, Bernardino Graña, Bautista Álvarez ou Alexandre Cribeiro. Axiña espallaron os contactos, en especial co grupo Vieiros do exilio en México. Mais o que me interesa subliñar hoxe é a iconografía elixida por esta xente máis ben iconoclasta. A xente preguntaba que quen era ese Brais Pinto.

—Un afiador!

—Un afiador?

—Si. Marchou coa roda aos 20 anos para percorrer mundo alá contra 1900. Estivo en toda Europa, incluída Rusia, en América, sempre detrás da roda. Porque era un afiador de verdade, os que chaman “queicoas”, dos que se namoraban da roda. Morreu en Madrid, na praza de Cibeles, atropelado, cando ía camiño de volta para Nogueira de Ramuín.

E os de Brais Pinto explicaban que estaba enterrado no cemiterio da Almudena e que lle ían levar de cando en vez unhas pólas floridas de toxo. Brais Pinto puido ser unha ficción, mais é verdade. Quen o soñou e lle puxo nome foi Pepe Fernández Ferreiro. Autor de boas e moi boas novelas, como Agosto do 36, A cidade das chuvias ou O atentado, nestas memorias, como nas boas memorias, escribe dende a roda da vida e olla de esguello, con escepticismo, mais tamén con rebeldía, a roda da historia. Velaí un anaco de breve e intenso autorretrato: “Aquel neno dunha aldea de Nogueira de Ramuín, aí preto, ó outro lado da serra, que cavilaba hai moitos anos en ser tan nomeado como Brais Pinto no gremio da roda, cousa que nunca fun, malia que o meu camiño parecía ser ese. Pero trocouse, como frecuentemente ocorre, non sei se para ben ou para mal. Por iso digo moitas veces que eu non son máis ca un afiador que escribe. Ou un labrego que leva toda a vida sachando ou arando no eido do xornalismo e da novela, con moita paixón e moita rebeldía (con causa) ás costas”.

O movemento do afiador coa roda ten de ver moito coa vida. A ledicia con que se anuncia, ese chío sinfónico, ten algo de menciñeiro animista. Mais sen roda non sería ren. Faise camiño ao andar, si. Mais, mellor aínda, faise camiño coa roda. Con ese obradoiro en movemento. E hai xente afiadora en Galicia. Moitos Brais Pinto, e en moitos eidos. Velaí, sen ir máis lonxe, a produción e realización da extraordinaria Arrugas, que foi premio Goya á mellor película de animación. Ou o Shakespeare para ignorantes, con Mofa e Befa e Quico Cadaval, que está a ser un suceso nos teatros de España adiante. Son só exemplos recentes. Pensemos noutro eido. Sen alarde, en Galicia están os mellores construtores de buques do mundo. Os de Navantia, os de Astano, os de Barreras, todo Ferrol e Vigo... Mais a Galicia non lle deixan facer esa arquitectura do mar. Por que? Porque non sabemos onde está a roda.