"É falaz dicir que a literatura de éxito é superficial"

"Deitar luz, poñer o foco sobre aspectos especialmente interesantes e polémicos e dotar xa de estatuto canónico a esa etapa, eses autores e un feixe de obras". Eis a idea de partida, segundo Dolores Vilavedra, d'A narrativa galega na fin de século. Unha ollada crítica dende 2010 (Galaxia).

A profesora e crítica literaria de EL PAÍS recolle no seu último libro o fío que deixara aberto, a mediados dos 90, o falecido Xoán González-Millán n'A narrativa galega actual (1975-84), só que esta non é unha historia social nin pretende tracexar, novela por novela, estratexias de resistencia cultural. Cuña a expresión literatura postautonómica para fixar o ano do Estatuto (1981) como baliza epocal, pero a cartografía empeza en 1985 e chega a 2000, con incursións no novo século. "Esteticamente", afirma, "a literatura galega é xa incontrolable".

"Xa non se espera que os escritores dicten as normas éticas da tribo"

"A narrativa de xénero non foi a panacea, pero pagou a pena"

Pregunta. Foi difícil escoller un rexistro?

Resposta. O rexistro é moi persoal, móvese nas beiras do ensaio cunha parte moi opinativa, outra analítica, outra hemerográfica... Sae nunha colección de manuais porque todo iso, organizado, quere ser unha primeira contribución á taxonomía dunha etapa que aínda non a tiña. Por suposto non pretende sentar cátedra, quere ser un libro que deite luz, que poña o foco sobre aspectos que a min me parecen especialmente interesantes e polémicos. E dotar xa de estatuto canónico, por dicilo así, a esa etapa, eses autores e unha serie de obras.

P. González-Millán laiábase de que nos oitenta non se acadara a "normalidade lingüística profetizada". Fíxose autónomo o campo literario ao tempo que encollía a autonomía política?

R. Diría que os oitenta foron uns anos moi atafegados, con moitas frontes de batalla... Perdiamos un pouco a perspectiva e mesmo, ás veces, o criterio. Aquel entusiasmo co que acollemos a literatura de xénero, que parecía a panacea. Non o foi, pero pagou a pena. Se podemos dicir que Aníbal Malvar é un antecedente ilustre de Ameixeiras é porque se escribiron moitas novelas de xénero. As metas acadadas nos 80, no ámbito cultural, parécenme irreversibles. Outra cousa é na educación e demais. Creo que as mudanzas no estatuto do autor e do lector son irreversibles.

P. Que cambiou?

R. A ampliación da base lectora, que converte o público nunha suma de anonimatos que nos dá unha extraordinaria liberdade como colectivo. Estamos moi lonxe daquel público militante, dirixido e dirixible. Tamén o crítico se ten que relacionar co público dun xeito diferente, igual que o autor tampouco goza daquela posición de voceiro ético da comunidade. Pode dictar as palabras da tribo, pero xa non se espera del que dicte as normas éticas da tribo.

P. Sostén que o gran cambio é que o capital simbólico, agora, fíxano o número de lectores e o beneficio económico.

R. Agora é a novela a que se salva ou a que se perde, é a literatura a que pelexa por si mesma. E isto ten que ver con ese gran cambio do que falamos, a perda dunha certa centralidade no protagonismo social do autor.

P. O éxito, medido así, non condiciona a crítica?

R. Penso que cómpre xa reivindicar o dereito ao éxito. Se revisamos un pouco as últimas décadas, cales foron as novelas de máis éxito? Foron novelas que poderiamos definir, dalgunha maneira, como comprometidas. Ou, se queres, novelas cunha profunda dimensión ética. Estou a pensar n'O lapis de carpinteiro e en Herba moura. É falaz que a literatura de éxito sexa unha literatura superficial, light, etcétera. Os lectores non somos idiotas.

P. Cales son os signos que proban que a nosa literatura, como di, está en sintonía co seu tempo?

R. O protagonismo da autoría feminina, que me gustaría analizar dentro dunha década. E logo toda a dixestión da herdanza posmoderna, que se fixo con naturalidade e con poucas imposturas, desde logo non tantas imposturas como na literatura castelá. E a pluralidade. Esteticamente, a literatura galega é xa incontrolable.

P. Falta perspectiva plurinacional á hora de estudiarmos a literatura nacional?

R. A nosa literatura adoece do que adoecen todas, que é a dificultade para alicerzar unha visión minimamente global do que se escribe agora mesmo. Quizais polos problemas de sempre, porque nos coñecemos todos e ao final tes que estar criticando a obra de persoas coas que te acabas cruzando e que acaban sendo profesores dos teus fillos. Logo a sociedade segue sendo pasatista, moi xerontocrática. Na literatura, igual. Parece que estudiar literatura de antonte é menos sisudo ca estudar literatura do XIX.

P. Non pervive aínda un certo seguidismo editorial? Cando os críticos galegos escolleron Festina lente para representar a narrativa galega nos Premios da Crítica española, o mesmo ano de Costa Norte/ZFK ou Shakespeare destilado, a novela histórica era tendencia no mercado estatal.

R. Eu estiven aí e iso foi votación pura e dura. A fascinación pola novela histórica permanece. Cando aparece un texto nesa liña de certa calidade, enseguida funciona. Festina lente [a novela de Marcos Calveiro] era un texto con indubidables méritos literarios de seu. Non vexo que teña nada a ver con iso.

P. Ampliarase a base lectora, sequera en narrativa, cando se deixe de falar diso?

R. Penso que o noso país ten un teito de lectores potenciais que, sendo un pouco realistas, podería ser de 200.000. O gran desafío neste momento é ampliar os lectores entre a sociedade castelán falante. Ata agora viviamos dun lector escolar e dun lector libre case monolingüe, moi concienciado. Agora temos que pescar noutros caladoiros, nos da xente que é amante da lectura, sexa de novelas ou de libros de micoloxía, e que comparte a lectura en galego e a de castelán dun xeito natural.

P. Por que di [nunha entrevista en Xornal] que Xurxo Borrazás "montou unha campaña" contra o director de Galaxia?

R. Porque me pareceu que personalizou unha decisión [a aceptación por parte de Galaxia do Premio á Promoción Cultural de Galicia que lles outorgou a Xunta] que non me consta que o fose. Víctor Freixanes dirixe unha empresa con traballadores e consello de administración, algo terían que dicir. Polo tanto non é 'Víctor Freixanes versus Borrazás'. A min gústame que quen se erixe en xuíz sexa coherente, e houbo momentos en que as mesmas voces que censuraron a Freixanes por aceptar un premio sen dotación non censuraron a aceptación doutros premios igualmente deslexitimados, na miña opinión, con dotación económica.

P. Como cales?

R. Deixámolo así. Quen queira entender, que entenda.

P. Quen é ou forma ese establishment da cultura galega que, segundo di, desconfía dos novos?

R. Eu son máis establishment ca outra xente, todo é relativo [ri]. Pero ía máis polas institucións puras e duras: a Academia, onde parece que non hai maneira de meter xente de menos de 50 anos, o plenario do Consello da Cultura, as presidencias das fundacións... Os hábitos xerontocráticos son malos de rillar, e a xente nova non ten doado moitas veces facer valer as súas opinións. Aí hai unha especie de fractura, unha certa polarización xeracional, difícil de solventar. A comunicación entre eses dous sectores funciona mal, e ten que funcionar, para asegurar o futuro da cultura e da literatura galegas.