Don Benito Varela Jácome, o repartidor esquivo

Que facía a fins dos anos sesenta e comezos dos setenta aquel home nunha aula do instituto masculino de Santiago? Víase tan fóra de lugar.

Os adolescentes sabían que aquel profesor era un cacho de pan para aprobar e algúns alumnos tiñan xa noticia de que sería privilexio recibir algo do que tiña para dar a quen andase na procura de literatura. Hoxe habería que parar a recordar qué cousa é a literatura e habería que saber qué cousa foi a literatura naquel tempo en que a liberdade en España era un cogumelo prohibido que algúns adolescentes buscaban sen telo probado aínda. Días de instituto de aulas cheirentas e ateigadas, aquel home distraído e con trazas de aborrecemento deixaba caer un nome, un libro, un título aquí e acolá. Sementes da literatura verdadeira, a que pode ser amada, sen cárceres ideolóxicos, a que dá liberdade ao espíritu. A literatura antes dos apelidos.

O seu maxisterio representou a Galiza e a España democrática

Imaxinou que se podía escribir con ambición en calquera lingua

Falaba de Faulkner, da Nova Narrativa Galega, tan de posguerra europea

Usaba instrumental moderno para analizar 'Ulises' e 'Os dous de sempre'

Recibía o premio Nobel Heinrich Böll e falaba aos alumnos da literatura alemana de posguerra, de Gunter Grass e do Tambor de folla de lata: o nazismo alemán, a obxección moral aos fascismos. Outro día un escritor amigo seu, quen fora o seu mestre na posguerra santiaguesa, Gonzalo Torrente Ballester obtivera o premio Ciudad de Barcelona por un libro importante, La Saga Fuga de J. B., e lía un pedazo daquela fantasía culta. A aula enchíase de chuvias ecuatoriais e soles tropicais, de fincas de bananas e de humidade e calor cubana, colombiana, de pobos mexicanos fantasmas soñados por Juan Rulfo.

De EE UU a literatura chegaba vizosa, John Dos Pasos e o grande Faulkner. Cortázar, o parisino, e en Buenos Aires o Borges cos seus feitizos fríos. Viñan días europeos, de gabardina, brétema e angustia vital e comentábase a Camus e ao Sartre. E sempre en Dublín, sempre en Joyce. E os modernos, que daquela era o Nouveau roman francés, o Alain Robbe-Grillet e mais a súa cuadrilla. E Sánchez Ferlosio, e Juan Goytisolo. E os nosos modernos, a Nova Narrativa Galega, tan de posguerra europea, cando aínda se estaba na posguerra española. E o Samuel Beckett para deixarnos a todos coa boca aberta.

Había veces, cousa rara, nas que se erguía da cadeira para trazar na pizarra riscos e esquemas, frechas para aquí e para aló: estructuras, actantes... Instrumental moderno para analisar o mesmo o Ulises de James Joyce que Os dous de sempre, do Castelao. Outros días puña un disco e saían as voces dos poetas León Felipe, que ouveaba aló mo exilio mexicano, ou de Gabriel Celaya.

Aquel profesor de instituto renuente administraba as súas doses de xeito discreto e cauto entre eses adolescentes que se achegaban. Nunca se sabía, podíase abrir a porta en calquera momento e viren por un. Logo de que os discípulos partían do instituto para a vida ou para a universidade, algúns aínda roldaban polos corredores ou por aquel cuarto pequeno e cheo de libros que era o Departamento de Lingua e Literatura do centro. Ían á procura de libros ou a parolar sobre algunha lectura: acudían onda o mestre, non querían marchar de vez e voltaban á casa.

Aquel mestre arrombado nun curruncho deixou detrás tras de si unha imaxe borrosa, vainos costar trazarlle un retrato. Naceu en Soutolongo, parroquia de Lalín, en 1919, estudou a carreira de Letras en Santiago e doutorouse posteriormente en Madrid. Fixo aulas en colexios privados e institutos en Donosti, A Coruña ou Santiago, foi profesor contratado na Universidade de Santiago até que tras os sucesos do ano 1968 interrompen a súa carreira. Foi logo profesor de literatura sudamericana na Complutense de Madrid e finalmente catedrático, de novo na de Santiago.

Jácome camiñou en zigzag, e andou de perfil na vida, por non dar moito na vista, polo que fose. Estudou a literatura en todas direccións, Emilia Pardo Bazán, os trobadores, Leopoldo Alas Clarín, Ramón María del Valle-Inclán, Manuel Antonio, César Vallejo, Rulfo otra vez, Rosalía de Castro... especialmente a literatura contemporánea galega, a española e a sudamericana. E un par de libros seus reabriron dous campos literarios nos anos do franquismo: en 1951 publica Historia de la literatura gallega (editorial Porto, Santiago) e La renovación de la novela en el siglo XX (editorial Destino, Barcelona). Durante anos foron as guías para coñecer a literatura galega e a literatura contemporánea mundial.

Andou sempre polo medio dos asuntos relacionados coa literatura, conferencias, certames literarios, artigos e mais artigos no xornal La Noche, e en xornais e emisoras de radio diversas. E estrañamente conseguiu sempre deixarse estar nun lado. Visto hoxe en día resulta asombroso toda a obra que escribiu, todo o que difundiu case sen que se notase moito que estaba el alí. Pode que houbese algo ocorrido na súa vida que o levou a ser cauteloso, pode que os sustos daqueles días de medo no Santiago de 1936 cando uns policías podían humillar a un universitario simplemente demócrata, pode que fose o que coñeceu da guerra no frente da batalla do Ebro da Guerra Civil. Ou pode que fose simplemente por carácter que nos vemos obrigados a facer reconto da súa obra nós e a lembralo.

Por que recordar a don Benito? Polos seus méritos científicos, sen dúbida. Pola súa militancia cívica, de difusión da cultura, da literatura e especificamente da galega, tamén.

Hai outra cousa, máis importante aínda, e que como lle era propia a alguén que sempre escolleu estar nun segundo plano fica na penumbra, a súa obra, o seu maxisterio representou a Galiza e a España democrática, culta, europeísta e aberta ao mundo que sobreviviu teimosamente como puido e que procurou transmitir o seu legado.

Ademais de informar de obras literarias, autores e tendencias o que aquel mestre renuente transmitía aos seus discípulos eran os valores da liberdade, da curiosidade e da tolerancia. E o respecto por calquera obra en calquera lingua, así aprendeu a ler, considerar e analisar o mesmo unha obra en galego que en castelán, en francés ou en inglés. Don Benito levaba xa dez anos apartado da vida social e adentrado nun limbo sen memoria antes de que o seu corpo finase, mais comprendemos mellor o silencio e a penumbra na que morreu constantando que o seu discurso herdeiro da cultura republicana non callou nin na sociedade española nin na galega. Nunca tan sectaria foi a vida social e cultural, nunca tan enchoupada de sectarismos integristas.

Don Benito difundiu o coñecemento da literatura latinoamericana en lingua castelá, mais non tiña nada a ver co chovinismo renovado de gran lingua que reina hoxe na España e que nega máis que nunca os dereitos das outras linguas. Deu a coñecer e estudou con seriedade científica a literatura galega, mais tampouco pensou que o uso da nosa lingua fose un valor artístico en por si. Jácome era estéticamente esixente. Aprendeu a imaxinar que se podía escribir literatura con ambición literaria en calquera lingua e desde calquera lugar. E os seus discípulos seguirán a pensar que tiña razón, aínda que este tempo o negue.

Tamén autor de ficción frustrado, algúns alumnos tiveron o privilexio de ouvirlle ler na aula fragmentos dunha novela súa que debeu ter de título Fort Caimán, aquel foi o seu público. O público de Benito Varela Jácome, unha cuadrilla de adolescentes. Hai noticias tamén de que escribiu outra novela sobre a Compostela do ano 68, mais como corresponde a un don Benito Varela que nunca se mostraba completamente, marchou sen deixarnos ler esoutra cara oculta.