A existencia exilada
Os libros que un le no curso dunha vida condicionan as actitudes cívicas e o pensamento político das persoas na mesma medida que outros incidentes biográficos máis viscerais. As vísceras desde logo contan moito. Hai escasas semanas lin unha reseña dun libro que detalla o proceso dos excrementos através dos períodos históricos. Non dubido da utilidade dunha tal historia da inmundicia, que explicará o devir de países e individuos con maior precisión que a xeopolítica, os ciclos económicos ou a secuencia das dinastías. Cumpría saber, por exemplo, cantos dos gobernantes da Galiza actual limparon o cu cunha berza, como fixeron as camadas populares endeica ben entrados os anos 60. Sería un excelente indicador da mobilidade social. Pero, volvendo aos libros, non é o mesmo partir d' O pano de Kundera, como partiu Núñez Feijóo no seu discurso perante o Consello da Cultura, que inspirarse n' A República Mundial das Letras, de Pascale Casanova. Cito a alocución do presidente dos nosos Peares: "Kundera refírese ao que el chama provincianismo, definido como a incapacidade de considerar a cultura propia no contexto das culturas do mundo. Explica así os desacougos da elite cultural do seu país diante de figuras como Kafka, un checo que escribiu en alemán. Ou incluso o mesmo Kundera, que adoptou o francés. Ambos os dous únense a unha ringleira de homes de cultura que se adiantaban á globalización. É o caso de James Joyce ou Beckett..." As cousas non son tan simples porque o propio Joyce deixou dito: "O esencial do meu talento emana da miña rebelión contra as convenciós inglesas, xa sexan literarias ou de calquera caste. Eu non escribo en inglés". Casanova interpreta o traballo joyceano como fruto das tensiós dentro do seu campo: "Limitouse a dar forma contemporánea ao espazo literario irlandés, mediante a súa vindicación dunha extraterritorialidade literaria; proporcionoulle unha apertura cara París, ofrecendo así unha saída a tódolos que repudiaban a alternativa colonial: o reprego sobre Dublín ou a traizón londrina". De Kafka comenta o seguinte: "É posible describir toda a obra do checo como un monumento ao yiddish, lingua perdida e esquecida dos xudeus occidentais, e como unha práctica desesperada da lingua alemá. Cabería considerar que a súa obra inteira é unha tradución dunha lingua que non sabía escribir, o yiddish".
Unha historia da inmundicia daría conta do devir de países e individuos
O problema suscitado por Feijóo remite á loita pola visibilidade dos escritores periféricos respecto dun centro que se chamou París e presentemente denominamos mundialización comercial, unha dobre pugna por dotar as súas obras de autonomía estética, póndoas no meridiano de Greenwich das letras universais (emancipándoas do carácter local no sentido máis craso), e pra evitar o ninguneo dos púlpitos de canonización situados nas grandes capitais mediáticas. A historia da literatura rexistra variadas estratexias de combate: a pura integración nos sistemas e hiperlinguas dominantes; a subversión dos idiomas e repertorios impostos á maneira de Joyce; e por último algunha milagreira correría internacional desde unha pequena lingua de base rural (Ibsen). Calquera destes planos de batalla ofrece tantas oportunidades como perigos. Así, vemos como un autor africano usa a palabra interior pra renovar a literatura nacional e fica incomprendido polos seus e invisible prós outros, de maneira que acaba por escribir na lingua colonial, presentando África aos occidentais e entalado no autoexotismo. Ou asistimos ao fracaso dun escritor suízo francófono mentres se fai pasar por parisino e ao seu triunfo cando se afirma na especificidade do cantón natal. O autor excéntrico, igual que os planetas respecto do sol, debe acertar coa distancia xusta: non ha de asimilarse ata a indiferenza porque acabaría chamoscado nin diferenciarse demais porque ficaría invisible na desolación fría dos planetas exteriores. Sexan cales sexan as armas escollidas nesta lideira, "a saúde como literatura, como escrita, consiste en inventar un pobo que falta. Non escribimos coas lembranzas propias, agás que pretendamos convertelas na orixe ou destino colectivo dun pobo vindeiro aínda sepulto baixo as súas traiciós e renuncias" (Crítica e clínica, Gilles Deleuze).
Despois está a cuestión afectiva, que Sándor Márai viviu ao aloumiñar unha estranxeira e constatar que "a porta a unha alma mantense pechada e non se abre a forza de bicos, pois nunca desaparecerá o último segredo, o misterio da lingua materna" (Confesiós dun burgués). A lingua da miña nai é a fala de Ourense e o italiano literalmente maccheronico dos emigrantes galegos a Suíza. E isto, xunto coa experiencia de facer de campo evocada no cabezallo deste artigo, explícao todo.
