Libros pantasma

O 25 de xullo de 1924, o poeta rianxeiro Manuel Antonio escribía nas páxinas do xornal Galicia sobre un misterioso libro: "Ten, ademais, o seu arte resoanzas futuristas, creacionistas, dadaístas e non sei que mais, todas elas anárquicamente escolmadas e autocraticamente peneiradas". Aquel texto, no que o autor mesmo recomendaba poemas concretos do volume con títulos tales Madrigal a Lúa preñada, Balada imprevista dos pinos solteiros ou Poema pra ler pasado mañá, revelaba as súas intencións na cabeceira: Prólogo de un libro de poemas que ninguén escribeu. A ese limiar, dunha potencia manifestaria análoga ao seu célebre Máis alá!, nunca o sucederon os versos que anunciaba. Tampouco Álvaro Cunqueiro chegou a escribir nin a metade dos libros que, entre 1949 e 1961, prometía por carta a Francisco Fernández del Riego. Escritos nunca escritos, proxectos frustrados, ideas sen materializar ou impaciencias editoriais puntúan as bibliografías de autores centrais da literatura galega.

Nas cartas a Del Riego, Cunqueiro elabora un currículo alternativo ao real

Dieste editaba en ficción a Borges, Zambrano ou a Lorenzo Varela

É na imaxinación desbordada de Cunqueiro (Mondoñedo, 1911 - Vigo, 1981) onde os cazadores de libros pantasma atopan máis oportunidades. Na correspondencia con Del Riego, editada por Dolores Vilavedra, elabora todo un currículo de títulos alternativos ao reais: os poemas de Favorábel prisión de soño ou Retorno de Ulises (finalmente unha composición de Herba aquí ou acolá), as prosas poéticas "semellantes ó Gaspard de la nuit de Bertrand" ou Las selvas vagabundas. Entusiasmado co Merlín e familia acabado de rematar, mesmo se propón "escribir cada ano un tomo de prosa galega". "Coido que nestes anos é todo o que podo facer polo mellor futuro da pequena patria nosa", engade. Nunca cumpriu con ese calendario.

Tamén nun epistolario, desta volta entre Basilio Losada e Ramón Piñeiro e preparado por Helena González, aparecen noticias de Xohana Torres (Santiago, 1931). Poeta silenciosa e espazada, recoñecida en 1970 pola novela Adiós, María, a súa figura entórnase nunha misiva de Piñeiro. O galeguista relata, en 1962, como Torres lle le os primeiros capítulos dunha obra narrativa. "Falta saber se se trata de Adiós, María", pregúntase González, "pero polas datas non cadra". Pouco amiga da figura pública do escritor, hai máis de oito anos que Torres daba conta, na Revista das Letras de Galicia Hoxe, dun libro de poemas rematado, Liña divisoria. E aínda que a súa Poesía reunida (2004) tamén recollía mostras do inédito, o certo é que a autora de Penélope fica ausente dende Tempo de Ría (1992).

En calquera xeito, hai proba material da existencia das obras de Xohana Torres. Non é así no caso do ficiticio labor de edición de Rafael Dieste (Rianxo, 1899 - Santiago, 1981). En La Isla, un mangado de relatos de 1955 publicados postumamente, Dieste refírese a un drama que dará "la razón en todo a Calderón, menos en el título": La Vida no es sueño. A continuación, enumera os encargos que prevé realizar: a Rafael Alberti, La luz del burro, o la explosión del alma en las tinieblas; a Francisco Ayala, Sociología del presagio; a José Bergamín, Lo primero es la fe, y la revelación ya veremos si se os da por añadidura -"El título es largo, pero lo abrasará hasta que chispee en tres palabras"-; a María Zambrano ou a Jorge Luis Borges.

Naquela constelación de exiliados republicanos e amigos, que ían redactar traballos que nunca existiron, figuraba o poeta Lorenzo Varela (La Habana, 1916 - Madrid, 1978): Las torres tienen ventanas, pero no acaba ahí el amor. O comunista, orixinario de Monterroso, residente en México e na Arxentina e autor en galego de Lonxe e Catro poema pra catro grabados, foi outro ilustre imaxinador de libros. Pero as circunstancias turbulentas da súa vida impedíronlle facturar proxectos como o Diario de un fauno, consignado no seu día por Eduardo Dieste, ou Sonetos del ruiseñor.

Desta beira do océano, Celso Emilio Ferreiro (Celanova, 1912 - Vigo, 1979) cansou de prometer, en vida, as súas memorias. Os restos daquel propósito viron luz en 1978, con xeito de relato e na colección O Moucho de Xosé María Álvarez Blázquez: A taberna do galo. O crítico Xesús González Gómez apunta unha bibliografía do poeta de Viaxe ao país dos ananos, incluída na antoloxía Poetas gallegos de posguerra de Basilio Losada na editorial Ocnos, na que se menciona unha novela, Os fillos de Sísifo. Nunca se soubo das páxinas do romance.

Esa caste de estratexias editoriais contribúen ao catálogo dos libros que inexisten. O propio Basilio Losada dirixiu a colección Scriba, nos anos 70. Con 19 títulos na rúa, aquela serie avanzaba "próximos volúmenes" e reproducía as portadas: Gramática de la lengua castellana e Ortografía de la lengua castellana, nas que "el lector hallará, puestas al día, las nuevas orientaciones y las soluciones a las dificultades en grafía, acentuación y puntuación". A sinatura de ambos os dous manuais pertencía a José Luis Méndez Ferrín. Os libros do Ferrín filólogo non arribaron xamais ás librarías.

González Gómez, que nunha noveliña asinada con pseudónimo, Ucronía. Os anos acochados de Manuel Antonio (1988), describe ao poeta do Prólogo de un libro de poemas que ninguén escribeu como supervivinte da tuberculose e unido á resistencia francesa, lembra un ruxe-ruxe que circulou por Galicia. Era referido a un presunto ensaio de Aquilino Iglesias Alvariño (Abadín, 1909 - Santiago, 1961) sobre a lingua galega para a Historia de Galiza coordinada por Ramón Otero Pedrayo. "Supostamente non o aceptaran por mor do seu pesimismo".

En Illa Nova, a categoría de Galaxia na década de 60 para novos valores, comprometían un volume arredor da cuestión europea con escritos de Xosé Manuel Beiras, Ramón Lugrís e o psiquiatra Xosé Manuel López Nogueira. Foi para o limbo. Ou a novela policial inédita que, aseguraba Xosé Fernández Ferreiro, gardaba Xavier Carro -autor d'As calexas do Cigurat, (1972)- na gabeta. Pero nada comparábel ao proxecto frustrado do cineasta soviético Sergei Einsenstein: filmar O Capital.