A dor de Galicia, a dor de España

Volve estar de moda, no eido ensaístico, o asunto da "dor de España". A expresión máis célebre dese sentimento foi a de Miguel de Unamuno: "Me duele España". El dicíao dende unha fondura na que se entrenzaba a historia colectiva e a autobiografía, mais o que ficou dominante foi unha interpretación estraña, unha especie de sinal de identidade. España como sinónimo de Mater Dolorosa. España en permanente perigo. Arrodeada de inimigos exteriores e interiores. Acosada. Agora transfórmase esa dor nunha especie de consigna. Nada que ver co estilo de don Miguel. Agora, a que reeditan algúns nas súas opinións ou escritos, é unha dor espectacular, unha dor frenética e mesmo histriónica. Unha dor de showman. Unha dor de hipermercado. Vender a dor de España.

A min dóeme todo. Érgome ben, mais leo os xornais e axiña noto punzadas por todo o corpo

A min tamén me doe España.

Unha vez preguntáronme nunha entrevista se me doía Galicia.

O que me saíu da alma foi: "A min dóeme todo!".

Como o dixen rindo, o interlocutor tomouno a mal. A súa ollada atravesoume ao xeito dun escáner: "Velaí o frívolo este, facéndose o gracioso a conta da dor do seu país". Cómo explicarlle que algunhas veces dáme un riso nervioso, unha especie de autodefensa orgánica nas peores situacións, o que me ten levado en ocasións a absurdos malentendidos. Sorte para min que na cultura popular galega, e avanzado o duelo, está moi valorado o riso nos velorios.

A primeira vez que me saíu dos adentros esa arroutada sensorial do "dóeme todo" foi nunha celebración do Día das Letras Galegas. Mais en concreto, un recital de poesía na Residencia Sanitaria da Coruña, de mal nome Juan Canalejo. Foi na época en que era director do complexo hospitalario Francisco Tuco Cerviño, e no Materno-Infantil levaba a nao Ánxel Vázquez de la Cruz, que coido é un dos mellores rapsodas de Galicia, ese don de saber dicir a poesía. Atentos, porque se hai un boom poético na Coruña será que xa medrou a xeración arrolada polo pediatra De la Cruz.

Lembro que aquel día o salón de actos estaba ateigado de enfermos e de enfermeiras. E lembro tamén que fora un fermoso, emocionante recital, no que o loureiro do cumio púxoo Uxío Novoneyra. Cando recitou Uxío, deixou de haber no salón un público de doentes, enfermeiras e poetas. Eramos todos seres á escoita dunha emisión que atravesaba os tempos dende a primeira cova. A banda sonora de Galicia non se pode entender sen o son de Uxío. A súa poesía é panteísta, mais non porque el decidira selo, senón porque as árbores, as pedras, os ollos da auga, a natureza toda escolleuno como voz. E tamén a soidade e a dor humana. Que ben dicía a dor Uxío! Sen estrondo, sen epífora, sen chorada redobrante.

Alí, no hospital, na miña vez, botara uns poemas que chamaba mohicanos, unha especie de escrita ecolóxica, levedada pola idea de que a desfeita do medio ambiente afecta por igual a terra, o corpo e a linguaxe. Cando rematei, lembro que Uxío me mirou cunha curiosidade que me pareceu afectiva, como cando observas unha metamorfose inesperada nun mozo.

- Así que a ti tamén che doe Galicia?, preguntou Uxío.

Era a de Novoneyra unha pregunta súpeta, directa, fonda, mais tamén unha ponte de encontro.

O público xa estaba a marchar, entre toses e arfares. Algúns movíanse con dificultades, con esa extra-territorialidade dos que levan as extremidades enxesadas, ou con esa beleza especial da doenza que soubo pintar, entre outros, Lucien Freud.

- A min dóeme todo, Uxío!

Botouse a rir. Eramos do partido da dor. Do partido do riso.

E é verdade que me doe todo. Erguer érgome ben, case sempre. Mais leo os xornais e escoito a radio e axiña noto punzadas por todo o mapamundi do corpo. En Ferrín e outras historias, con tres ensaios que son tamén auténtica poiesis, Santiago Lamas escribe: "Virginia Woolf pensaba de si mesma como alguén sen pel, skinless, á que podería mancar calquera cousa". Penso que é difícil non ollar o mundo sen sentirse un skinless. Outra cousa é non ser covarde. Mais pódese non ser covarde, e sentirse un sen pel, mancado por todo. En teoría, vivimos nun mundo maioritariamente indiferente á dor allea. George Steiner, que tanto ten afondado na fenomenoloxía do sufrimento e nas estratexias da linguaxe humana, vén dicir algo así como que o ser é un estado excepcional da conciencia. O que adoita facer a maioría é colocar o cartel: "Non molesten".

Mais retiremos ese cartel da nosa porta para sempre e volvamos a comezo.

Doer, doe. A un pode doerlle Galicia, España, o mundo enteiro. A min até me doe Luxemburgo, non sei o porqué. Mais a cuestión non é esa, senón qué clase de dor se manifesta. A dor tamén pode ser agresiva. Semella un paradoxo, mais existe esa tipoloxía da dor. O que utiliza unha dor, presunta ou real, para contaxiar de dor, para facer doer. Hai xente que cando di que lle está a doer o seu país, o que en realidade dicir: "Estou até os collóns!". E dicir, dóeme que o meu país non sexa como eu quero que sexa, con estes tipos toca-huevos que se empeñan en pensar diferente sobre como organizar a convivencia no Estado e mesmo en falar linguas exóticas, periclitadas.

Que é o que doe hoxe aos que andan todo o día a proclamar a dor de España?

A min tamén me doe. Dóeme por aquí e por alá. Por detrás e por diante. Nun xuízo no que foi procurador Manuel María, a unha muller preguntara o maxistrado se o golpe que recibira fora "en plena reyerta". Ao que ela respondeu con moita precisión: "Non, señor. Foi un pouquiño máis abaixo". Pois iso. A min dóeme na reyerta e tamén un pouco máis abaixo.

Dóeme polas coxas do sur, polos cadrís de levante. E que é moito cemento o que me meteron por aí, moita inxección de formigón. E logo aínda me deron cun tixolo no traseiro.

Dóeme todo o aparato circulatorio. Os ríos todos doíanme cando había que memorizalos na escola, mais agora aínda me doen máis. Porque avanza a desertización, porque os ollos do Guadiana están cegos, porque as lagoas están enxoitas, porque xa non cantan as ras, a piques elas da extinción. Porque hai pouca auga, e moita da que hai estrágase.

Dóenme os oídos polo ruído que hai, esa brutal agresión do barullo por barullar. Os privilexios da maquinaria pesada dalgúns contra a tranquilidade dos máis. Mais tamén me doen os sentidos todos por este espectáculo de dor intelectual producido non para curar senón para alimentar o odio. Unha hipocondría nacional. Esa produción que xera o fume máis tóxico e contaminante da historia.