Ser 'gallego', che

"Una cosa es ser gallego y otra que te lo digan". Estamos en 1888, en Bos Aires, e isto é o que responden uns galegos a Emilio Daireaux, cando este xornalista e escritor intenta coñecer o grao de identificación dos emigrantes co seu xentilicio. Naquel tempo, o termo gallego, como o de napolitano, tiña connotacións negativas para unha parte da sociedade receptora. Como en moitos outros destinos, era sinónimo de bruto ou ignorante. Moitas veces, o gallego sufría o agravio á par que os rusos, que era como se nomeaba os xudeus.

Pois si. "Una cosa es ser gallego y otra que te lo digan". Gústame ese xeito de manobrar os paisanos emigrantes no eido brutal, ese si, dos prexuízos. O desprezo ao emigrante é un xeito de racismo, por moito que se disfrace de chiste. En calquera lugar e en calquera tempo. Este elixir un mesmo o intre de ser gallego, e non cando os outros queren, paréceme unha operación de intelixencia. Xa un tiña dabondo con librarse dos reverendísimos cabróns que tiñan Galicia dominada, con traballar arreo para subir a costa - "O galego recoñécese no andar", dime un amigo arxentino, "porque vai sempre como se subise unha costa"- , e aínda por riba había que loitar contra os chistes dalgún reverendísimo boludo como se foses o Indio Suárez no Luna Park.

A da curiosa resposta a Emilio Daireaux é unha información que apaño nun estudo de Núñez Seixas, incluido no libro Buenos Aires gallega, un volume xa imprescindíbel para a historia da emigración, compilado polo mozo investigador galaico-porteño Ruy Farías. Hai outro libro gozoso, Los gallegos y Buenos Aires, de Antonio López-Prado, o bravo e fino doutor que correu a Muleiro, o último fabricante dun best seller de chistes de gallegos. Aí apaño outra referencia histórica de moito nabo verbo da emigración. O que dicía Campomanes: "¿Cuáles son más perjudiciales a la causa general de la Nación, los mendigos que en las ciudades y en las villas grandes de Castilla viven a expensas del público holgando, aunque puedan trabajar, o los gallegos, que por no andar de mendigos en su país, salen a trabajar en el ajeno?". O gallego molestaba sempre, che, agás nos chistes. Como xa dicía o padre Sarmiento: "Si salen, malo; si vuelven, peor".

A monumental obra de Farías vén de ser editada pola Comisión para a Preservación do Patrimonio Histórico Cultural da Cidade de Bos Aires, dato non menor, pois significa un compromiso do goberno da capital federal. A presentación da obra, no moi histórico predio da Manzana de las Luces, foi un auténtico acontecemento nunha cidade de intensa (e inmensa) actividade cultural. Así que algo de fondo significa esta obra e máis o interese que espertou. Unha viraxe, que é tamén unha redescuberta, na imaxe do gallego e de Galicia. E o que é máis importante de cara ao futuro: esa "ollada fértil" que está a medrar en Arxentina e, en xeral, en América Latina, é un froito do galeguismo da diáspora, de xente de diferentes xeracións que teñen en común o levar o "país portátil" na cabeza.

Bos Aires pode consolidarse como un espazo da Galicia transnacional. Un espazo non entendido como gueto senón como enxerto creativo, onde a emigración tradicional está a abrollar nunha experiencia de fusión, ao xeito da canción popular que di "dos puntas tiene el camino / y en las dos alguien me aguarda". Hai moitos exemplos luminosos no universo galaico-porteño. Velaí van uns cantos. O colectivo Herbas de Prata, nome que remite a un dos poemas galegos de García Lorca, talvez o primeiro grupo feminista da diáspora galega, concibido como lugar de encontro de mulleres de diferentes xeracións. Herbas de Prata convoca un xa célebre faladoiro literario e cultural no mítico café Tortoni, mais as súas actividades van moito máis alá. Ten unha clara vontade de intervención social e un obxectivo que reflicte este espírito novidoso da muller rebelde fronte o estigma da submisión emigrante: "Tecer unha rede internacional de mulleres galegas". Unha das iniciativas máis novidosas son os obradoiros da memoria e da autoestima, onde persoas que sofren a soidade ou a depresión poidan encontrar escoita e outras voces coas que tecer un relato solidario. Herbas de Prata tamén homenaxeou este ano a Dionisia López Amado, unhas das Nais da Praza de Maio, no Día Internacional da Muller.

Castelao debería xacer no exilio

Outra mostra diferente da transformación na diáspora é a consolidación como espazo educativo do colexio Santiago Apóstolo, vinculado ao Centro Galicia. No Santiago Apóstolo, cun excelente corpo docente, estudan 483 nenas e nenos, dende os tres anos de idade e de orixe moi diversa, mais unha das cousas que teñen en común, e puidemos comprobalo nun vivísimo coloquio, é a súa magnífica formación en lingua galega, ademais do castelán e inglés. Unha intención do centro é ser o xermolo da mellor Biblioteca Galega de Arxentina, de acordo cun ideal de Castelao: "Crear unha Biblioteca Galega que calquera arxentino teña interese en consultar".

Hai un corredor secreto no centro escolar que leva ao lugar onde se custodia o lenzo máis estarrecente da arte galega, ese noso Gernika, ese noso Fusilamentos do 2 de maio, que é A derradeira lección do mestre de Castelao. En Galicia coñécese o gravado, mais nunca se puido ver ese cadro en óleo, de grande formato, que durante un tempo permaneceu tamén desaparecido para a comunidade galega de Bos Aires. Mais aí está agora, nun lugar de honra. Eu non son devoto do Castelao pintor, pero esta pintura universal é das que fai tremar o chan no que pousas cando a miras, veñas de onde veñas. Algún día terá de viaxar a Galicia. E volver, claro. Non pase o que pasou con Castelao. Cómpre ser autocrítico. Foi un tremendo erro aquela operación macabra de sacar os restos de Castelao do camposanto da Chacarita e transportalos a Galicia e non precisamente por unha Santa Compaña. O autor de Sempre en Galiza morreu no exilio e aí debería xacer polos séculos dos séculos. Esa tamén sería unha derradeira lección do mestre.

Osvaldo Bayer, autor d' A Patagonia rebelde e outras obras fundamentais da historia de Arxentina e América Latina, marchou ao exilio en 1976. Ía protexido por un diplomático alemán. No aeroporto de Ezeiza, un brigadier díxolle: "Usted jamás volverá a pisar el suelo de la Patria". O brigadier foise ao inferno e Osvaldo Bayer, que ten agora 80 anos, volveu, mais volveu para vivir e denunciar os secuestradores da patria. O historiador cóntanos cun sorriso o que lle ocorreu hai pouco cando quixo provocar a un galaico-porteño do Ferrol: "Vos sos de la ciudad donde nació Franco". E o galaico porteño respondeu: "No. Soy de la ciudad donde nació el gallego Soto!".

Sabía o que dicía: Bayer é o historiador, o des-ocultador, das grandes folgas dos obreiros dos frigoríficos e dos xornaleiros da Patagonia nos anos 1921 e 1922 que foron masacrados polo exército. O principal dirixente daquel movemento libertador, historiado por Bayer, fora o gallego Soto. Agora existe un Centro de Estudos Galego-Arxentino Antonio Soto, con sede na Federación de Sociedades Galegas, co xa mítico enderezo Chacabuco 955. Esa é tamén a sede do Museo da Emigración e axiña será da Sala da Memoria Republicana para a que comprometeu o seu apoio o ministro de Cultura, César Antonio Molina. É tamén na Federación onde se tomou un acordo ben valente: o de presentarse como acusación particular contra o Primeiro Corpo do Exército pola desaparición durante a ditadura de 21 descendentes da comunidade galega. A querela foi admitida e estase a investigar en diferentes campos de exterminio. O Goberno galego debería apoiar esta iniciativa contra crimes de lesa humanidade, en que as vítimas son fillos e fillas de Galicia.

"Una cosa es ser gallego y otra que te lo digan". Velaí temos os gallegos dicindo que son gallegos. E de qué maneira, che. Quen di que esta xente non debe votar nos tempos da Galicia transnacional? Ser será porque os gallegos son máis galegos ca nós.