"Galicia era para min poder dar cortes de manga"

Margarita Ledo Andión (Castro de Rei, 1951) comparte o xuízo do filósofo francés Alain Badiou: "Os tres grandes intres creativos de Occidente foron a Grecia de Pericles, o Renacemento e as décadas dos vinte e dos trinta en Europa". Esa Europa potencialmente emancipada que Ledo Andión localiza na "muller, no espazo, no corpo, na capacidade de pensar; a idea da Comuna: 'queremos saber".

Escritora de culto e avanzada ao seu tempo, ensaísta que reflexiona arredor da imaxe no mundo contemporáneo, profesora e cineasta, Margarita Ledo estrea o vindeiro mes, no festival Cineuropa de Santiago de Compostela, Liste pronunciado Líster, a súa segunda longametraxe documental. "Un filme pro república, absolutamente político, con moita presenza da muller, porque a república sen a muller non existe", afirma. Pola entrevista cruzan, entre outros, Julio Cortázar, Joan Brossa, o funámbulo Philippe Petit ou o realizador Chris Marker.

"O perigo reside en que as imaxes se limiten a xogar cos códigos preconcibidos dende o poder"

"No filme sobre Líster volvo ao intre no que puído haber unha Europa diferente, a da Fronte Popular"

"Abandonei a militancia, pero non as súas liñas xerais, a necesidade dun nacionalismo de esquerdas"

"Veño dunha historia que non está marcada pola continuidade nin pola tradición, senón polas crebas"

Pregunta. O secuestro do trasatlántico Santa María, un campo de concentración en Lavacolla, Manuel María, Enrique Líster. No seu cinema, que identifica como materia común?

Resposta. Estes filmes están atravesados pola perda. No caso de Manuel é unha perda directa, con rastro físico, e con rastro persoal, e nos outros é unha perda ideolóxica, unha perda intelectual, unha perda histórica. Interésame máis a perda que a derrota, aínda que Liste... si trata a derrota. Volvo ao que tería sido a Europa da Fronte Popular, o momento no que puido haber unha Europa diferente. Nel interveñen elementos que non se consideran ortodoxos a nivel de construción dun documental, malia a que xa se atopan en La vie est à nous [A vida perténcenos], o filme de Jean Renoir para a Fronte Popular francesa: escenificacións, pezas de creación, imaxe real... Contruír algo novo con anacos de materiais vellos, que é o que fago sobre todo en Liste.... Este é un filme complexo no que traballo, por primeira vez, sobre un personaxe negativo.

P. Negativo por que?

R. A súa iconografía e o imaxinario que hai arredor del é o dun personaxe duro, disciplinado e estalinista. Que era todas estas cousas, pero éraas porque case todo o mundo era estas cousas nos ámbitos nos que se moveu. E porque se configura como personaxe público a través dunha guerra que só tiña un apoio, a Unión Soviética de Stalin. Parto disto, pero interésame tamén qué outros listers hai latentes nunha persoa así, un cativo que emigra ao once anos e que se habitúa á viaxe. A obra remata por crear, tamén, un arquetipo do que foi a represión na Guerra Civil en Galicia, un lugar no que non houbo fronte de guerra.

P. Liste... recupera documentos fílmicos ocultos...

R. No British Film Institute atopei, por exemplo, imaxes de Portela Valladares que, pertencendo á dereita e ao goberno do bienio negro, facía unha declaración de lexitimidade da vitoria da Fronte Popular. Tamén restitúo a autoría da parte mariñeira do filme Galicia, de Carlos Velo, que se atopaba montada en Spanija, a fita sobre a Guerra Civil da rusa Esfir Shub, na que aparecen outras imaxes que sitúa en Burgos e que en realidade pertencen a un desfile fascista na praza do Obradoiro. Porén, non introducín imaxes da guerra e preferín xogar coa alegoría do grande abismo do final da guerra, cando xa existía unha consciencia de que resultaba imposíbel gañar e Europa negociaba con Hitler. Tratábase das posicións de Negrín, unha figura que admiro e que me gusta, fronte ao resto da República.

P. Reconstrúe unha historia...

R. Mais tampouco é un filme de reconstrución histórica. Algúns historiadores pensaban que ía relatar as liortas entre Líster e Carrillo no Partido Comunista, pero esa non é a miña función. Entre outras cousas, porque nunca militei no PCE.

P. Cal é a tradición na que se instala o seu cinematógrafo?

R. A tradición significa continuidade e eu veño dunha historia que non está marcada pola continuidade, senón polas crebas. Se cadra, a nivel de motivos si existe esa continuidade, pero non é moi segura. En todo caso, gústame o cinema contemplativo, de persoas que pasman nun recanto, o cinema directo da escola de Québec, Michel Brault, o cinema-verité no que nunca sabes o que vai pasar, e encántame o traballo coa entrevista, ese cinema de rodaxe. E, con todo, traballo nun cinema de montaxe, de como se relacionan pezas diferentes entre si. Adoro un libro de Marguerite Yourcenar, La voix des choses [A voz das cousas], no que recolle pequenos poemas, pequenas frases, pequenos aforismos, obxectos atopados, e que, dende que o lin, cito en todas partes. Durante o traballo con Líster levei sempre no bulso un poema de Ossip Mandelstam, traducido por Alain Badiou, que fala das "vértebras do século". Esa era a imaxe que eu asociei con Líster, un século que tira cara adiante e mira para a atrás e ve as pegadas do seu propio sangue no camiño. Un século que se vai destruíndo a si mesmo.

P. No mundo contemporáneo, non existe o risco dun exceso de imaxes?

R. O que existe é unha imaxe moi controlada. Pero o perigo reside en xogar cos mesmos códigos que xa están preconcibidos para esas imaxes. Ao mesmo tempo, a min interésame que se manteñan todos os tipos de produción de imaxes e iso reflíctese no filme: o debuxo, a fotografía, o celuloide, o dixital, o teatro filmado. E coido que se pode entrar na imaxe e rebelarse contra o control: a cineasta Chantal Ackerman muda na materia do mesmo proceso que desenvolve.

P. Chus Pato ou Xavier Cordal reivindican a Margarita Ledo escritora de fición, inédita en libro dende Porta blindada (1990). Reincidirá?

R. O que me atrae de escribir é facer que a escrita dea todo de si, en relación cun material carnal previo ao proceso, que me resulta longo, duro, neura. Eu xa son abondo neura como para engadir máis presión! [risos]. Pero se analizo os últimos quince anos, aínda non dou sabido como puiden facer tantas cousas e tan diferentes, dende a creación da facultade de Xornalismo de Santiago a relacionarme en rexistros moi diferentes. Porque, antes de regresar de Barcelona en 1991, para min, Galicia era poder dar cortes de manga constantemente, e nada, ningunha cousa me inhibía. Este remuíño de actividades maiormente institucional rompino co traballo de Santa Liberdade. Con este filme dígome, "aínda que sexa un mal filme, aprendín tanto, que para min xamais será un mal filme". Agora traballo pezas moi pequenas e recollo outras que tiña espalladas, por exemplo nos libros do Festival de Poesía do Condado, nos que publiquei, polo menos, 15 ou 16 poemas.

P. Cando comezou a militar politicamente?

R. En 1970. Ten que ver coas noticias do 68, e sobre todo do 68 en Santiago. Eu chegara a vir en autoestop, con dúas compañeiras do instituto, a ver que pasaba. Non vin nada, por suposto. Pero cando decido militar, o que non sabía era onde meterme. Cando xa estudaba en Barcelona, atraíame o PSUC e o seu catalanismo, pero non identificaba o PSUC en Galicia. Até que un día, na cola do comedor do SEU., no Carrer d'Urgell, a feminista Amparo Moreno me pasou os Dez puntos da UPG. E dixen "o que quero é isto". Non sabía como facer, pero pensei que detrás daquilo tiñan que estar os escritores. Escribinlle a Manuel María e comecei a frecuentar a súa casa, en Monforte de Lemos, e alí contactei coa organización, a través de Ramón Muñiz.

P. Abandona o partido en 1980.

R. Expúlsanme. E canda a min, a Darío Xohán Cabana e a outros militantes da zona de Lugo. O motivo técnico tivo que ver cun relatorio que preparamos sobre a política de alianzas coa esquerda, o que na altura chamabamos o bloque revolucionario. Pero eu xa estaba cun pé fóra dende que dimitira da dirección d'A Nosa Terra uns meses antes. A miña militancia política, en todo caso, atópase directamente marcada polo setentismo, e iso foi o que durou, de 1970 a 1980. Pero non mudei as liñas xerais do meu programa, a necesidade dun nacionalismo de esquerdas en Galicia.

P. Hai posibilidade, hoxe en día, dunha política emancipadora?

R. Dunha maneira vertixinosa. Que un médico funcione, que non te chuleen nunha oficina, que cada quen se respecte na relación co outro, que non vaia unha representación da Igrexa católica á apertura do curso na universidade. Facer as cousas ben, en definitiva. Crear circuítos culturais alternativos e dialogar cos circuítos controlados polo capital, entrar e saír, sen complexos. Porque a sociedade é moi múltiple internamente. Eses circuítos do gran capital son a gran vixilancia. Por iso resulta fundamental unha televisión pública que sexa pública.