Hitz jokoen altxorra

Urte luzeak eman ditu Gotzon Garatek baserriz-baserri. Ibilbide luze horren emaitza Interneten dago: 17.000 atsotitz, hala nahi dutenen kontsultagai. Baina bidairen fruitua ez da horretan amaitzen, esapideak ere bildu baititu eta laster emango ditu argitara.

Garate atsotitz eta esapideen arteko diferentziaz mintzo da. Lehenbizikoek filosofia gordetzen dute, morala. Adibide bat jartzen du erdaraz: cree el ladrón que todos son de su condición; euskaratuz gero, azeriak buztan luze, besteak halaxe litzateke

Esapideek, aldiz, ez dute moral itsatsirik. Hitz ezberdinak batzean esanahi erabat ezberdina sortzen dute. Esaterako, zoaz pikutara esapideak alde egin adierazten du.

Datozen hilabeteetan buru belarri ibiliko da milaka esapide horiek ordenagailuan sartu, sailkatu eta argitara emateko asmotan. Ez du fetxarik zehatzik aurreratu nahi baina ez du gehiegi luzatuko lana. Erdara-euskara-erdara moduko hiztegia landuko du, esaterako, echar la casa por la ventana esapidea eskuratuko du, baina ez hitzez hitz, noski, esanahi bera duen euskarazko esamoldea bilatuz baizik. "Detektibe lan itzela egingo dut", dio.

Bildu eta argitara eman bai, baina erabiltzen ote dira esaldi horiek? Horixe da kontua. Gotzon Garateren ustez, nahi baino gutxiago entzuten dira, nahiz eta uste baino gehiagotan, konturatu gabe esaten diren. Berriro ere, erdarazko adibidea ematen du: "A tomar por saco sarri entzuten da; Euskal Herrian, baina, euskaraz jakin, jende askok daki, hitzegiten, aldiz, gutxik".

Esapide eta atsotitzen moduko erabilerak adierazgarri fidagarriak dira hizkuntzaren jatortasuna neurtzeko. Garate baserrietako euskara gozoarekin liluratuta dago. "Zaharrek hizkuntza garbia eta erraza egiten dute. Tradizioa eten ez den tokietan halaxe ikusten da", azaldu du.

Aitortzen du esapide asko galdu egin direla, eta ez bakarrik euskararen egoera eskasagatik, baizik eta bizimoduak aldatu egiten direlako. Gaurko baserrietan ez da garia ereiten, ezta astorik edota errotarik erabiltzen, eta elementu horien inguruan esapide ugari dago. Astoari buruz, esaterako, 120 lokuzio topatu ditu. Dena dela, esapide horiek berdin erabili daitezkeela dio eta honako adibidea botatzen du: "La cabina de Ambrosio adierazpena ahoz aho dabil, nahiz eta inork ez jakin jada nor zen".

Esapide berriak sortzea ez da lan erraza baina, halere, gertatu egiten da, egunero euskaraz bizi diren lekuetan, noski. Azpeitian, esaterako, norbait psikiatrarengana joan dela esateko, zera diote: sagardoa edatera joan da.

Dena den, erdararen kutsadura iritsi da arlo honetara ere. Xabier Gereñok liburu batean bildu zuen honakoa: zoaz zakutik hartzera, erdaraz vete a tomar por saco. Honelako egoeren aurrean, Gereñok garbi dauka komunikazioa eteten ez den bitartean, ezin dela esan hizkuntza txarra denik, baina abisu zorrotza ematen du: "Behin ikasle batek bota zidan honakoa: zuk kitarra ukitzen duzu? Nik ulertu nion, kontua da tradizioa hausten dela, baina larriagoa da estruktura galtzen bada, esaterako: ikusi diozu amari? esaten bada ama ikusu al duzu? esan beharrean".