Ficamos sós, as preguntas e nós

Houbo un tempo en que na Galiza se puxeron de moda os centros de interpretación. Agora moitos deles están pechados. Un dos máis espectaculares é o do cabo Prioriño, no porto exterior de Ferrol, un magnífico edificio de aceiro, con 500 metros de superficie, e que leva anos sen utilizarse. A xente chega á porta e fica desconcertada, desinterpretada. Aluca polas fiestras por ver se hai un rastro, un chisco de interpretación. Mais o que se atopa é o baleiro. E así en moitos outros. Se cadra asoma un operario, un vixiante, un limpador, alguén, coa tristura de quen leva unha chave que só serve para pechar. Semella que o home vén custodiar o baleiro, comprobar a existencia da Nada. Como interpreta isto? E el responde anoxado: “O que?”. Ten razón. Como vai interpretar el o Centro de Interpretación se forma parte do propio enigma? Así que, como sempre, ficamos sós, as preguntas e mais nós.

Abríronse centros de interpretación, algúns moi custosos, que só duraron o tempo de apertura. Non sei como interpretalo, mais debe ter unha interpretación. Eu penso que houbo un problema. A xente, galega ou non, o que quería era ver galegos para interpretalos, pero o que atopaba era maquetas. Mesmo hai centros de interpretación que o único que teñen dentro é unha maqueta dun centro de interpretación.

Eu non nego que a intención fora boa, o de espallar por Galiza os centros de interpretación. Estabamos cun déficit de interpretación. Eramos o país das sombras, das dúbidas, dos misterios. Non nos entenden, non. Somos galegos e non nos entendemos. Etcétera. Viviuse unha alborada da interpretación. Pasariamos do estigma do incógnito, do impenetrábel, a paradigmas transparentes. Seriamos seres interpretábeis. Agora que o penso, na antropoloxía da Transición, había unha insistencia mesmo pegañenta en demostrar que os galegos eran “normais”. Había que acabar con eses tópicos das persoas desconfiadas, retranqueiras, labirínticas, inescrutábeis... “Normais, os galegos son normais!”, proclamaban os nosos valedores. ¿Que perigosa condición esa de “ser normal”? Como ben ten escrito Herta Müller, é a consigna de toda ditadura: “Ser normal”. En Fame e seda escribe: “A igual que coa palabra ‘morto’ souben o que significaba ‘normal’ sen necesidade de preguntalo”. E a mellor proba do galego ‘normal’ era o chamado galego desacomplexado.

Tamén eu defendín, en quen non?, a figura do chamado galego desacomplexado. O que teñen as palabras, e velaí o seu feitizo, é que conteñen un significado e mais o contrario. Cando falabamos de desacomplexado, en contraposición ao acomplexado, estabamos a pensar na persoa que non tiña a menos a súa cultura, a súa lingua, que non se avergoñaba do acento, que non era servil, nin se achantaba ante a facción dominadora de “imbéciles e escuros”. O acomplexado, pola contra, era quen renegaba da bagaxe cultural directamente. Mais tamén había outra variante: o que se agochaba, o que se camuflaba, o que prefería pasar desapercibido, como un peixe entre augas.

Mais estamos a encontrarnos agora cun tipo de galego tan desacomplexado que mete noxo e mesmo algo de medo. O acomplexado aínda tiña o seu complexo. Aínda o levaba ás veces como un peso, como unha contradición, con ese acento do que dicía César Vallejo que se pega aos zapatos. Ao mellor non lle gustaba ter ese acento, pero levar levábao. O acomplexado aínda dá que pensar. E ademais adoita ter días. O novo desacomplexado do que falo non é o nacionalista dos que ía coa sigla, a bandeira e a estrela por diante. O novo desacomplexado non ten complexos nin tampouco escrúpulos. Fai da elocuente ignorancia un credo apodíctico. O retrato cuspido está nese candidato, o modesto ex banqueiro de humilde ego, que declarou que o español fora moi útil aos galegos porque lles permitiu emigrar a América, supoño que Brasil e Estados Unidos incluídos. Sen castelán, que farían os emigrantes galegos en Alemaña, Suiza ou Francia? E todo co aplauso da lady do lago Ness e outras figuras das comedias bárbaras. Que modernidade máis troglodita!

A idea era valorizar o patrimonio. Si, é certo. Na Galiza hai moitos lugares monumentais, moitas paisaxes singulares. Hai mámoas como area, castros a miles, campos de petróglifos marabillosos, o levedar sublime da pedra no románico, o engaiolante mundo dos pazos, a intelixencia ecolóxica e a vontade de estilo na arte popular... Todo estaba aí, xunto coa vizosa natureza, o maxín da terra, a infinda arte povera da intemperie.

Todo iso estaba aí dende hai máis ou menos séculos. Interpretábase ou non, pero estaba aí. Segundo os casos, había que descubrilo, sinalalo, abrir carreiros, había que rescatalo, coidalo, restauralo... O máis importante dun castro é un castro, como o máis vistoso dun castelo é o castelo, ou o feitizo dos muíños son os muíños. Era aí onde había que investir. E o mesmo poderiamos dicir dos espazos para os traballos artesanais: potenciar os obradoiros, facilitar a exposición, potenciar as feiras.

Mais a brillante idea que prendeu en moitos políticos foi: o que lle fai falta ao monumento (ou o que sexa) é un centro de interpretación do monumento. Mesmo teño oído o curioso razoamento de que o que a xente quere ver é o centro de interpretación e non as ruínas que interpretan.

Coincidiu a moda coa época do desbalde orzamentario, cando había cartos ou parecía que os había. Ao primeiro, o país necesitaba estradas e polígonos industriais. Até que chegou o intre de facer estradas sen coches e polígonos industriais sen industrias. Debería empregarse daquela o diñeiro no saneamento das rías, esa man de Deus que dá sustento e riqueza dende hai séculos. Mais o saneamento é unha cousa invisíbel. Non se presta para a cousa electoral. O que se vía eran os paseos marítimos. Agora temos paseos e paseos para ver as rías. Sen complexos. Con merda e todo.

A ver como interpretamos isto.