Narrar a asemblea

Imaxinen que, após a escisión do Encontro Irmandiño, Xosé Manuel Beiras escribe unha nouvelle en que arremete, personaxes interpostos mediante, contra Francisco Rodríguez e Guillerme Vázquez. Pois algo así agocha Crónica de nós, o volume de relatos asinado por Méndez Ferrín en 1980 e que levaba por epígrafe un “viva a nación galega ceibe e socialista”. O escritor viña de abandonar a Unión do Povo Galego, a organización que contribuíra a fundar en 1963 e coa que pisou as cadeas franquistas, e a ruptura sacudía a esquerda nacionalista. Non hai axuste de contas literario equivalente ao conto Odiado amado incluído no libro: o daquela secretario xeral da UPG Pedro Luaces, transmutado en Amado Noia, é despezado politicamente pola máquina de escribir de Ferrín nunha narración violenta e memorábel.

Xa o fixera máis veces. O político e o escritor conviven no mesmo corpo. Retorno a Tagen Ata (1971) fundou a ficción política contemporánea nun escenario distópico en que o pactista Ulm Roam (Ramón Piñeiro) cae baixo a revolución nacional-popular encabezada por Rotbaf Luden. En Bretaña, Esmeraldina (1987), a súa novela máis acabada e ao tempo polémica e discutida, inventa un movemento de liberación que, segundo o investigador Anxo Angueira, manexa as coordenadas do nacionalismo independentista e comunista en que o autor militaba e milita.

A implicación directa de Ferrín na materia que logo, ou simultaneamente, empregaba na súa obra —a escrita como intervención— afasta o seu proxecto de tentativas lindeiras. Por caso, do Asasinato no Consello Nacional (2010) con que Diego Ameixeiras trazou os enredos intestinos do BNG e atinxiu a súa novela de maior repercusión. Con chiscadela a Montalbán no título pero en liga diferente pola menor profundidade ideolóxica, Ameixeiras pasou ao papel ruxe-ruxes, lugares comúns e informacións de prensa sobre o nacionalismo parlamentario e construíu unha trama prototípica do noir contemporáneo máis comercial. O seu éxito contrasta coas dificultades que atopou A perspectiva desde a porta (2009), de Patrica A. Janeiro.

A segunda novela de Janeiro tardou dous anos en resultarlle interesante a unha editorial, malia que fora finalista no Xerais. A novela tece, con prosa dócil, vimbios temáticos incómodos: os debates que, na esquerda nacionalista, desembocaron nunha vía armada, a soidade política e social dos presos independentistas, as teorías do entorno terrorista e a criminalización de opcións ideolóxicas. “Quería preguntarme que pasaría se un día espertamos coa ilegalización dun partido, dun sindicato ou co peche dun xornal, como pasa noutros lugares”, respondía a escritora nunha entrevista en Vieiros. Practicamente só Roberto Vidal Bolaño, pero na peza dramática Rastros (1998) en que un dos protagonistas cumpre condena por pertenza a banda armada, e Luís Paradelo, de maneira máis oblicua, en Xelamonite (2006), abordaron o recurso á violencia política explícita na etapa autonómica.

Pero non unicamente existen lecturas máis ou menos naturalistas. A parodia, a retranca, o escarnio, tamén funcionan. E talvez o ilustre antecedente foron os feroces poemas de Viaxe ao país dos ananos (1968), que enfrontaron a Celso Emilio Ferreiro non só cos emigrantes galegos, senón con exiliados da envergadura de Luís Seoane. Na Casa Skylab (2003), de Jaureguizar, dous siameses rexentan o pub Sempre en Galiza, onde custodian os lentes de Castelao, o chapeu de Beiras e os xamóns cantados por Otero Pedrayo. O xurado do premio Xerais consignou nela “unha interpretación mordaz e paródica do galeguismo”.

Como mordaz pode definirse a paisaxe que debuxa Obediencia (2010). Distopía de aires ballardianos e que toca nalgún extremo co Costa Norte/DFK (2008) de Xurxo Borrazás, a novela de Antón Lopo dialoga coa contradición Terra Ancha vs. Tagen Ata e sitúa os acontecementos nunha Galicia independente e de gobernanza autoritaria e confesional. Obediencia xoga, entre outros propósitos, a imaxinar o día despois á liberación nacional e a evidenciar os cadora máis sofisticados dispositivos de control social. O proxecto de Lopo tampouco é caso único. En 1994, Darío Xohán Cabana deu ao prelo O cervo na torre. Nela, o Estado é galego-portugués e as xentes preocúpanse pola “verdade social e son quen de unírense para loitar contra as concepcións perversas do mundo”. Utopías invertidas, ou non, tamén as trazou Ignacio Taibo en Informe bestiario (1991): Galicia como “república independente coas comarcas federadas e revolucións anarquizantes”.