Ao pé de Díaz Pardo
Os traballadores que viviron o día a día co galeguista lémbrano amábel e "moi esixente" - O seu primoxénito lembra as súas teses sobre organizar a produción
Como na célebre admonición de O home que disparou a Liberty Valance, cando o feito muda en lenda, hai quen escolle imprimir a lenda. Mais nas idas e vidas, nos contubernios e nos debates, no labor cotián e nas ideas excepcionais, que orixinaron a refundación de Sargadelos, resulta difícil separar a fariña do farelo. As discusións durísimas e os enfados entre os inseparábeis Isaac Díaz Pardo e Luís Seoane quedaron documentados nun volcánico volume de cartas, publicado por Do Castro en 2004, en que o combate dialéctico e a fidelidade a unha utopía funcionan como motor. Mais unha vida de proxectos en común non colle en ningún papel. Tampouco o relato de como era o día a día ao carón de Díaz Pardo, ese que viviron os seus colaboradores máis achegados durante anos.
Fandiño: "Era un laborar constante, día e noite, domingos e festivos"
Para María José Castro, contábel no Castro, "non era un patrón ao uso"
"O seu era un laborar constante, seguido, día e noite, domingos e festivos", constata o mito sobre a realidade Xosé Ramón Fandiño. O filólogo traballou os últimos 15 anos ao pé de Isaac, xa na etapa en que este habitaba no Instituto Galego de Información (IGI) de Compostela como un monxe dedicado a salvar a memoria da República e da resistencia e os resultados dun obxectivo vital. Naquela factoría cultural, con feitura da sede de xornal que foi para o frustrado Galicia, onde ocupaba un cuarto frugal, austero, e onde deu acubillo ao Neira Vilas acabado de retornar de Cuba, acompañárono un mangado de persoas. Gloria López, Charo Portela ou Begoña Soneira foron algunhas delas.
"Era un bo xefe, nunca berraba, pero era moi, moi esixente". Gloria López entrou na órbita do sistema Sargadelos en 1990. Fíxoo no Museo Carlos Maside, contiguo á fábrica cerámica do Castro, en Sada, e depósito dunha importante colección da Nova Arte Galega. Guiaba visitas, elaboraba unidades didácticas. Aos dous anos entrou no IGI. "Cheguei o meu primeiro día e ¿quen estaba alí?", fai memoria, "Santiago Álvarez. Iso deume unha idea de onde me metía". Co histórico comisario do Ejército Popular e xefe dos comunistas galegos xantou a empregada, que se ocuparía de fichar a biblioteca ou de procurar información para aqueles paneis cos que Díaz Pardo ilustraba a historia de Galicia. Pero as lindes entre tarefas esluíanse no emblemático edificio de San Marcos. Fandiño o mesmo redactaba textos para explicar as figuras que publicaba unha monografía sobre a viaxe de Castelao aos Estados Unidos. E López pasaba de tratar cos autores de Ediciós do Castro a organizar os congresos sobre o exilio ou remexer no legado do Consello de Galiza custodiado no IGI e que agora gardará por 60 anos a Cidade da Cultura.
"O destino favoreceume ao ter a Isaac Díaz Pardo como xefe, compañeiro, mestre e amigo", di, sen asomo de hipérbole, Xosé Ramón Fandiño. "Aparte do que queda, do seu traballo e alén da súa figura pública", engade, "foi un exemplo, unha torre de ética". Entre aqueles que máis preto estiveron de Díaz Pardo nos traballos e nos días poucos escapan ao engado do galeguista e pintor, do deseñador e empresario, do militante das causas progresistas e inventor de máquinas para a louza. Cos defectos de quen fiaba todo a unha caste de misión laica. "Era moi teimudo e todo tiña que ir como el dicía", admite Gloria López, "e ás veces facíache repetir un escrito. 'Iso non é perder o tempo, é aprender', comentábache daquela".
María José Castro gañou o salario no Castro de Samoedo durante 38 anos. Cando un golpe de man accionarial depuxo ao fundador das empresas de todos os seus cargos, ela tamén renunciou. Foi en 2006. "Isaac era un home extraordinario", lembra Castro, "alguén a quen nunca consideramos un xefe, que non che chamaba a atención, senón que te corrixía con cariño... Non era un patrón ao uso". Adscrita aos departamentos de administración no Castro, a operaria comezou realizando facturas, confeccionou as nóminas do persoal e levou a contabilidade de varias firmas do grupo Sargadelos. "Non teño un mal xesto de Isaac, nin un mal recordo", afirma categórica.
Ninguén chocaba xa con Díaz Pardo como o facía Luís Seoane nos anos arxentinos. Aínda en 2004 vivía xente que visualizaba ao autor de Fardel d'eisilado (1952) saíndo alporizado do Café Tortoni, na Avenida de Mayo, en Buenos Aires. "Non hai petiso bon", contan que exclamaba. E o debuxante de Paco Pixiñas retrucaba cun "non se pode un fiar dun avogado". Hai dous anos, Díaz Pardo foi expulsado do Instituto Galego de Información. "Ninguén entendía o traballo que se facía no IGI", opina Gloria López, "e os novos accionistas maioritarios non entendían os beneficios daquel labor, non entendían que houbese cinco empregados montando unha exposición sobre Lorca en Galicia". "Acompañámolo alí ate o final", asegura Fandiño. Foron seis persoas, incluído o seu médico persoal Martiño Noriega, os que ficaron para botar o peche.
Ao cabo, e malia os recoñecementos sociais é a súa lealdade á institucionalidade emanada da autonomía, Díaz Pardo pertencía a un país que non estaba en ningures. Ao país dos vencidos, dos paseados, dos exiliados. Nunha das últimas secuencias gravadas en vídeo, emitida pola Televisión de Galicia, Isaac corta ao entrevistador. Apártase do foco e, sen máis, espeta co seu proverbial e divertido laconismo: "Perdoen as molestias. Voume".
"Prefiro vervos mortos que señoritos"
Camilo Díaz Arias (Madrid, 1948) ten dous irmáns, Xosé e Rosendo, pero el é o primoxénito de Díaz Pardo. "Aos 14 anos comecei a traballar no Castro; nos veráns cumpría o horario dos obreiros e traballaba de oito e media da mañá a seis e media da tarde", recorda, "el sempre nos dicía 'prefiro vervos mortos que señoritos'; tiña esas cousas". A disciplina de ecos espartanos e o respecto que impuña tamén andan na cabeza de Camilo, que herda nome do seu avó asasinado en 1936 polos golpistas de Franco. "Cando fixen a maioría de idade", relata, "marchei para a Arxentina; Isaac dicía que nos tiñamos que formar mellor, porque Sargadelos 'ía ser moi importante".
Camilo Díaz aterrou no país onde Seoane e Díaz Pardo puxeran en marcha a fábrica cerámica de La Magdalena. Comezou os seus estudos de química e especializouse en tecnoloxías cerámicas. O fillo de Isaac regresa para axudar na construción dos fornos en Sargadelos e aínda volve unha vez máis ao país austral. "Coñecín aos bos e aos xenerosos, a Lorenzo Varela, a Blanco Amor, a Rafael Dieste", lembra, "e cando os meus pais viaxaban a Galicia, eu quedaba ao coidado de Seoane e Maruxa". Outro golpe militar volvería marcar a vida dos Díaz: o de Videla en 1976. "Daquela, retornei e reincorporeime a Sargadelos desde abaixo, como Isaac quería", apunta, "ao pouco tempo era director de produción". As instalacións da Magdalena remataron en mans dunha multinacional xaponesa, que as empregou como galpóns para almacenar froita.
Aqueles foron os anos en que Isaac Díaz Pardo puxo en práctica nas factorías do grupo as súas particulares teses, tamén teorizadas en libro, sobre a organización da produción. "El sempre afirmaba que o único privilexio da dirección era dar exemplo en todo", explica, "trataba de ti a ti aos traballadores e nunca esquecía poñer a mesma bata branca que os demais. 'Se queres que un traballador funcione, tes que lle deixar iniciativa', dicía ademais". Na praxe, as factorías Sargadelos empregaban a chamada cadea de defectos. Os operarios rotaban e quen fabricaba unha taza, decorábaa, puíaa. "Non había especialización e cada empregado debía coñecer o ciclo completo do labor para evitar defectos". Anos logo, expón Camilo Díaz, nos Estados Unidos e no Xapón faríase común ese sistema organizativo co nome de círculos de control.
