Feixóo e Sarmiento, dous compañeiros ilustrados

A gran inimiga da Ilustración en España foi a Igrexa. Após o concilio de Trento, a Inquisición perseguiu sen tregua todo tipo de disidencias do integrismo católico. Mais a vida é como a auga e busca sempre o seu camiño. As luces da Ilustración foron entrando de vagariño e foron precisamente dous cregos quen puxeron as bases do pensamento moderno, crítico, na España. O curioso é que ambos os dous procedían da mesma terra, aquel Reino da Galiza que na corte era considerado como un lugar de escuridade e superstición. Benito Jerónimo Feixóo e Montenegro e mais Pedro Joseph García de Balboa, que logo tomaría o nome de Martín e o segundo apelido da nai, Sarmiento, fixeron un xeitoso tándem.

Dous cregos puxeron as bases do pensamento moderno en España

Feixóo foi un home influído polos librepensadores franceses

Sarmiento traballou na cela, agás cando saiu para defender ao seu mestre Feixóo

A educación en castelán para os nenos galegos é errada, concluíu

Feixóo, nacido en 1676 no pazo de Casdemiro (Melias, Ourense), estudou no mosteiro de San Estevo de Ribas de Sil e ingresou na orde bieita en Samos. Estudou teoloxía e gañou a cátedra na Universidade de Oviedo, onde transcorreu o maior parte da súa vida. Foi un intelectual de pensamento libre que recibía información do novo pensamento ilustrado que estaba a nacer na Francia. Autor dunha obra, o Theatro Crítico Universal, sobre temas moi diversos nos que defende o racionalismo para analizar a historia, a sociedade e o medio natural. A súa obra influiu no seu tempo e por iso, aínda que sometía ás súas análises á disciplina da Igrexa e malia contar coa protección do propio rei Borbón Fernando VI, foi moi atacada por elementos reaccionarios.

O seu máis coraxoso defensor foi outro frade paisano, Sarmiento, nacido en 1695 en Vilafranca do Bierzo dun casal galego que aos poucos meses se trasladou a Pontevedra, perto da casa da liñaxe paterna. Con 14 anos entra novicio no convento da orde bieita en Pontevedra e desde aí trasládase ao de San Martín en Madrid. Estuda e imparte aulas por Salamanca, León e Asturias. Alí, no convento de San Vicente coñece a Feixóo, 19 anos maior e entón abade do convento. Feixóo por aquela xa estaba na empresa de difundir as novas ideas e encontra un discípulo entregado e capaz. Sarmiento foi, primeiro, o axudante necesario que lle forneceu libros e documentos que precisaba en Oviedo Feixóo para a súa obra e que el podía encontrar en Madrid na biblioteca do seu convento e nos libreiros madrileños. E, despois, foi o seu gran defensor público cando apareceron os ataques contra este. Mestre e discípulo, a admiración foi mutua. Dicía o abade da orde benedictina do xove frade: "Ten a miña orde un suxeito que, na idade de trinta e cinco anos, é un milagre de erudición en todo xénero de letras divinas e humanas. [...] É suxeito tan admirábel que só peca de modestia moi esaxerada ou moi delicada. É tan inimigo de que o aplaudan que refuga que o coñezan".

Sarmiento pon o seu talento e coñecementos ao servizo da empresa en marcha. "[...] Quiso el ilustrísimo Feijóo que yo corrigiese sus tomos. Corregí todos sus tomos hasta la muerte [...]". Tamén aprende de Feixóo e das súas teimas. Unha delas é o interese deste polas linguas e os prexuízos que acompañan a cada unha, tras analizalo filoloxicamente conclúe: "[...] Juzgo, contra el común dictamen, que todas las lenguas son iguales [...]". Interésase en concreto polas linguas peninsulares e reflexiona sobre o galego, consideráoo indistinto do portugués "por ser poquísimas las voces en que discrepan y la pronunciación de las letras en todo semejante; y así se entienden perfectamente los individuos de ambas naciones [...]".

Sarmiento continuará ese interese no galego e concluirá que a educación en castelán vixente na Galiza é errada. Debera ser na lingua do país, desde o galego serialles máis fácil aos alumnos o aprender o latín e as demais linguas. Sen dúbida estaría a lembrar a propia experiencia, a do meniño obrigado, el e os seus compañeiros, a estudar nunha lingua allea primeiro na escola e despois no convento. E poida que ese punto de vista do rapaz, o do alumno, fose o que conservou toda a súa vida. Un discípulo intelixentísimo, agudo e burlón, que prefire ficar agachado tras o mestre na vez de crecer e afrontar os conflictos da vida no mundo adulto.

Sarmiento traballou apartado na súa cela conventual, agás cando saiu ao público para defender ao seu mestre e amigo. Vendo o que desencadenou a publicación da obra de Feixóo declarouse "escarmentado en cabeza allea", e en adiante proseguiu o seu traballo intelectual mais sen publicar cousa. De seguro que tamén desconfiaría do seu propio carácter, pois sabíase de natural irónico e aínda sarcástico e belixerante. Publicou a defensa do seu mestre a Demonstración crítico-apologética do Theatro Crítico Universal, e para criticar os argumentos contrarios "hice apuntes para ridiculizarlos e impugnarlos". Lóxicamente, tamén el recibiu en resposta os correspondentes ataques, cousa que o incomodou.

O característico da súa figura é que, por unha suma de motivos, pasou a vida fundamentalmente na súa cela rodeado de libros. Analizou e a críticou as ideas equivocadas e escribiu correccións sen facelas públicas. Debeu vivir nunha tensión interna tremenda, sabendo que tiña cousas que dicir, escribíndoas, e deixándoas estar sen dar ao prelo. "He escrito este papel, no para soltarle de la mano y abandonarle a la imprenta, y exponerle al capricho, ya del vulgo idiota, ya del vulgo literario: sino para que uno u otro amigo le lea en mi celda [...]". Que escribise unicamente para si, esa anomalía infrecuente, explica que non argumentase con fundamento todas as súas consideracións, deulle tamén unha gran liberdade de expresión. Vai co seu estilo a liberdade crítica e a soltura coloquial: "Yo soy incapaz de tornear períodos. Pienso, hablo y escribo natural y sencillamente"; critica a aqueles que "ponen el primor del estilo en adular a las orejas de los idiotas".

Deita a súa atención e estudo a todo tipo de asuntos, da botánica ás ciencias naturais, da matemática á agricultura ás análises lingüísticas. Aínda que fai unha vida retirada das luces públicas relaciónase en Madrid cos ambientes ilustrados e preocúpase por promover e ordenar as bibliotecas, os libros son o seu mundo enteiro. Entre as súas preocupacións sobrancea un asunto que debeu de ser a cada vez máis obsesivo: a lingua galega. E faino en dous planos, desde a súa experiencia persoal e tamén desde os descubrimentos entre os libros, bibliófilo á fin. Sitúa o galego na súa dialéctica co castelán e tamén co portugués, estuda a lingua falada nas tres viaxes que fixo a Galiza e escribe Catálogo de voces y frases de la lengua gallega, Coloquio en coplas gallegas, o Coloquio de vintecatro galegos rústicos... Alén dos estudos filolóxicos sobre a lingua falada, encontra un tesouro enterrado, oculto e esquecido: a evidencia histórica de que o galego fora escrito non só en Portugal senón tamén nos reinos do noroeste peninsular. Que fora unha lingua literaria. Foi cando tropezou coas Cantigas de Santa María. Se tivese publicado no seu día o froito dos seus traballos sobre Galiza e a súa lingua e cultura tería sido unha base importantísima para un renacer da cultura galega. Mais polas razóns que fosen non foi así.

O resto da súa vida, até 1772 pasouno cumprindo os encargos de todo tipo que lle chegaban da súa orde e da nobreza reformista. Expresou nalgún momento o seu desexo de retirarse a vivir na Galiza, mais rematou os seus días onde trascorreu a súa vida, nun convento a "enredar y revolver libros".