O enterro que fixo tremer Galicia
-Algunha aventura na súa vida?
-Non sei, neste intre non lembro que me sucedese nunca nada.
Así remata unha entrevista a Valle-Inclán, con data de 3 de setembro de 1926, e publicada en La Novela de Hoy, de Madrid. O entrevistador, Mariano Tomar, engade a xeito de loureiro e colofón, onde o asemella con Miguel de Cervantes: "E co seu sorriso bondadoso, encadrado no marco gris das súas barbas fluviais, despídenos o glorioso mestre, que como aquel outro ten de menos un brazo, e como aquel outro é novelador, humorista, estilista, dramaturgo e poeta".
"Nunca nada". A resposta, certamente, denota o gran sentido de humor, a fondura irónica, de Valle-Inclán. A impresión que temos, seguindo a súa biografía, é que nos camiños da vida a don Ramón non deixaron de pasarlle cousas. El admiraba a Tolstoi e non é difícil atopar moitas coincidencias co autor de Guerra e paz no seu xeito de afrontar a arte e a existencia. No estilo de vida e no estilo ante a vida. Talvez houbo unha inspiración tolstoiana na súa aventura agrícola na quinta La Merced de Caramiñal, que resultou ruinosa no económico, mais fecunda en prole. A familia pasou moitas necesidades. Un dos fillos, Carlos, contounos como o pai un día os levou onda un manancial de auga cristalina e dixo: "Comede, fillos, comede!".
Foi unha representación da guerra inminente.Os fascistas levaron un can para enterrar en Boisaca
A Valle-Inclán non só lle aconteceron cousas moi especiais dende o berce até o cadaleito. El mesmo foi un continuo acontecer. Hai persoas así. Son magos, e xa está. Fagan o que fagan, poñen a vida en vilo. O que se dicía de Dioniso, alias Baco, o emblema da loucura, o teatro e os misterios, que facía florecer os eidos ao seu paso e brotar auga, viño e mel das pedras. Así era o señor do Salnés, civilizador e perturbador a un tempo. Por que ao ler a Valle-Inclán temos a sensación de estar a ler dentro da obra, metidos na redoma da historia? A súa escrita é dunha potencia xenésica. É unha linguaxe que aínda está en movemento. A brotar da natureza e da carne. Se cadra por iso o Harold Bloom non o meteu no Canon da literatura occidental. El dixo que non o entendía, pero a realidade é que non lle entraba na cabeza.
O fráxil corpo de Valle-Inclán, o merlo branco, manifestouse como unha enerxía convocadora, simbólica, mesmo á hora da morte. Foi a derradeira obra. Non por que el quixera. El o que quería, cando a doenza roía sen remisión, e segundo as testemuñas, era irse dunha vez. Mais Valle morría e a enerxía simbólica, non. Cando escribiu as Comedias bárbaras contoulle a Rivas Cherif que unha das intencións era a de tratar de xeito anovador o asunto de Don Juan. E a morte, a relación cos defuntos, era unha cuestión fundamental nese mito que para el, na súa irreverencia, tiña unha clara fasquía galaica: "A relixiosidade galega é o misterio e o poder das ánimas sobre dos vivos". Non podemos afastar do maxín ese pensamento, cando lemos o relato da súa morte e enterramento nun libro que vén de saír do prelo: La muerte de Valle-Inclán. El último esperpento (Editorial Ézaro), e do que son autores Carlos G. Reigosa, Javier del Valle-Inclán e José Monleón.
Don Ramón María del Valle-Inclán faleceu en Compostela ás dúas e media da tarde do domingo, 5 de xaneiro de 1936. Chegara a Galicia o 7 de marzo de 1935 para ingresar no sanatorio do doutor Villar Iglesias, quen xa o tratara en 1924. Mais desta vez a doenza era moi grave, diagnosticada como un cancro de vexiga urinaria. Ao seu carón, na hora da morte, e tal como relata Reigosa, "estaban persoas ben queridas, entre elas o seu fillo Carlos, despois marqués de Bradomín; o doutor Villar Iglesias, médico amigo e excelente urólogo; Andrés Díaz de Rábago, compañeiro de sempre, compañeiro da alma; o mozo Domingo García-Sabell, quen sempre faría gala da amizade do escritor, e, cómo non?, o mozo, inefábel e dilixente Fernando Barros Pumariño, o seu 'secretario particular' e o firme bastión das derradeiras vontades do escritor".
As "derradeiras vontades". Ese é un dos eixes de suspense desta obra que aporta lampos de luz sobre o enterro máis polémico da historia de Galicia e que tivo lugar o 6 de xaneiro, día de Reis. É imposíbel non ver o que aconteceu á marxe da propia ollada do autor dos esperpentos. Tense falado desa ollada como "deformadora", mais agora vemos como esa cualificación é improcedente. Valle-Inclán, ao seu xeito, era moi realista. Mais non lle interesaba o lado confortado da realidade, senón aquela onde podrece e xermola a vida. Por iso é adrede efectista, xenésico, bíblico.
"Nunca nada". El mesmo podería dicir, con humor irreverente, que non fabricou o seu enterro. A realidade non sería quen de expresar o que realmente pasou. Sería a ficción a que mostraría a realidade encarnizada, sen envoltorios. Un dos esforzos de Valle foi condensar a historia en segundos de luz. E iso foi o que pasou durante ese tránsito da vida á morte en Compostela. Entre outras cousas, representouse a guerra que estouparía meses despois. Entre as secuencias, os intentos clericais para que o agónico Valle-Inclán cumprira o sacramento da confesión. A personalidade tan interesante do sentinela laico Fernando Barros Pumariño, que logo salvaría a vida fuxindo a zona republicana. A escenografía do trebón incesante que caeu sobre Compostela e enchoupou até a alma das pedras. A provocación dos fascistas que desfilaron co cadáver dun can para enterralo no mesmo Boisaca. A comitiva baixo paraugas, con maioría obreira e agrarista, que acompañou ao "príncipe das letras" como un santo revolucionario de seu... Chovía e era case de noite cando chegaron ao camposanto. A escena do mozo que arrinca o crucifixo. A tampa que escacha. Entre as táboas, no foxo, como un lampo á luz do candil, o rostro do defunto.
É Carlos Reigosa quen escribe a crónica propiamente do enterro, debullando as distintas versións existentes. É moi recomendábel o capítulo de memoria-histórica de José Monleón que describe o dificultoso proceso de recuperación do teatro de Valle durante a ditadura. E é imprescindíbel para afondar na biografía do escritor, e entendela como un relato, o percorrido que fai Javier del Valle-Inclán dos meses pasados en Galicia polo seu avó, dende que chegou para tratarse da doenza. O pasado ano, en Cadernos de Compostela, editados polo concello, Javier xa publicara en galego A derradeira estadía en Galiza.
Chama a atención hoxe a actividade de don Ramón neses derradeiros meses. Visita as cidades galegas e lugares de forza paisaxística e simboloxía cultural como se estivese a seguir un ritual de recoñecemento e despedida. Chama a atención tamén a calma zen con que isto se produce. A enerxía de Valle-Inclán xera agora harmonía na súa terra. Vémolo en compaña e amizade con persoas coas que polemizou duramente, como foi o caso de Otero Pedrayo. E é que Valle-Inclán sabía moito de Galicia. En todos os sentidos. De cultura e de agricultura. De literatura e de cabalos. Son sorprendentes as derradeiras entrevistas para El Pueblo Gallego , cando fala da autonomía e demanda un "Estatuto Atlántico". Aínda que para algúns resulte estraño, non é de estrañar, non, que naquel día do enterro o único pasquín impreso que circulou en Santiago co lamento pola perda do autor de Divinas palabras estivese escrito en lingua galega. De man en man, baixo un trebón incesante.
