As mudanzas da paisaxe literaria

Unha vez máis, cómpre voltar ás orixes para entendermos o que somos e o que non somos e, sobre todo, o que non queremos e o que arelamos ser. Xa no prólogo de Cantares gallegos Rosalía declara ter como obxectivo prioritario describir "cos seus cores verdadeiros os cadros encantadores que por aquí se atopan", reivindicando as belezas de Galicia fronte á "seca Castela, á deserta Mancha" e a unha alteridade formada por todas "aquelas terras abrasadas de onde asta os paxariños foxen". Dende aquela, na paisaxe fica hipostasiada unha certa concepción da identidade chamada a desempeñar unha función integradora en tanto categoría cultural axeitada para a autodescrición colectiva. Pero a paisaxe rosaliana é un Edén auroral, "un xardín onde se respiran aromas puros, frescura e poesía". Dende entón, o vencello entre lírica e paisaxe será estreito, aínda que Otero se queixase de que os poetas galegos o sentiran serodiamente, quizais referíndose a un uso pouco máis ca escénico dos elementos da natureza que, como el ben di, "o mesmo se poderían colocar na beira do Guadiana". Haberá que agardar a Manuel María para que se consolide na nosa lírica unha concepción etnográfica da paisaxe.

O urbanismo da narrativa galega é 'underground': feísta, suburbial e suxo

'Pé das Burgas' estreou Ourense como a cidade literaria por definición de Galicia

Será a narrativa, tan proclive a acoller a complexidade social, quen poña en cuestión ese vencello intrínseco Se xa nalgunhas das primeiras novelas galegas a cidade lle disputa ao campo a condición de escenario dos conflictos, tal e como acontece en Maxina ou a filla espúrea de Marcial Valladares ou A tecedeira de Bonaval de Antonio López Ferreiro, axiña a tensión rural/urbano vai codificar outras liortas máis profundas que revelaban non só as diversas maneiras de entender o galeguismo senón visións do mundo case opostas. Velaí o caso dese extraordinario narrador que era Francisco Álvarez de Nóvoa, quen nos relatos de Pé das Burgas (1896) renega abertamente do ruralismo costumista e aposta por un paisaxismo alternativo, preciosista e non etnicista, en que teñen un salientable protagonismo escenarios vilegos. Fronte a isto, a ortodoxia galeguista laiábase de que, como dicía Lamas Carvajal na Introdución a Gallegada (1887), "a gaita xa case non soa nas nosas romaxes; a monteira xa case non campa nas nosas cabezas ... parece que temos vergoña de ser o que fomos" . De xinea romántica, a convicción de que os escenarios da natureza son os da autenticidade fronte á artificiosidade da cultura urbana, pexará durante ben tempo o desenvolvemento da literatura galega que, como toda literatura emerxente, vía na paisaxe o significante máis visible da comunidade.

E, por certo, en Pé das Burgas Ourense estreábase xa como cidade literaria por definición: de Lamas e Curros a Risco, Otero e, sobre todo, a Blanco Amor, pasando logo por Casares, Bieito Iglesias ou Diego Ameixeiras, Ourense amosou unha abraiante capacidade para evoluír consonte o facía a literatura e chegou ata hoxe sendo unanimemente recoñecida como a cidade que máis e mellor fortuna tivo nas nosas letras, a diferenza dun Vigo que non acabamos de visualizar como espazo literario, malia achegas tan felices como as de Xohana Torres, Ferrín ou Cid Cabido. Será Fran Alonso quen saiba engaiolarnos furgando na súa condición proletaria.

A aposta definitiva pola cidade como escenario literario vana facer as xentes das Irmandades primeiro e logo do grupo Nós. Dese viveiro naceron proxectos tan ousados e modernos como a colección Lar de novela breve, que foi posible en parte porque na intelectualidade galeguista comezaba a callar a idea, nidiamente formulada por Leandro Carré, de que "se todo canto se escribe en galego fose ruralismo, afincariamos máis no pobo a creencia, xa enraizada dabondo, de que a nosa fala non serve máis que para as contadas necesidades da vida rural e se non presta para as relacións vilegas ou de xente ben criada". Secomasí, a cousa non é tan sinxela. Considerando a paisaxe un dos esteos da galeguidade, escenario da historia e factor determinante do que somos como pobo, os homes de Nós atópanse perante a contradición de que asumir as mudanzas da paisaxe pode implicar unha desintegración identitaria do ser galego. Por iso hai en Risco unha clara renuencia a abandonar a concepción idílica dunha cultura galega rural e a asumir o espazo urbano, caótico por definición, como ámbito dunha galeguidade alternativa.

Se a natureza é o cordón umbilical que nos xungue á Terra Nai, a literatura resistíase a cortalo, de aí que a codificación dos valores urbanos en Risco sexa decididamente negativa, e que en Otero estea matizada pola saudade dun pasado que el sabía irremediablemente perdido. Por outra banda, o seu modelo de cidade galega, Ourense, era una vila híbrida, tomada polo rural.

Pero Otero vainos descubrir o potencial literario doutra cidade: Santiago, presentada como epítome da galeguidade. Non é casualidade que esta visión positiva do urbano nun autor tan conservador sexa inspirada xusto pola cidade menos moderna de Galicia, firme custodia dos valores da tradición, por moita Cidade da Cultura que hoxe se lle queira apoñer. Décadas despois, o valor simbólico de Compostela será reciclado, dotándoo de alento dramático, por Salvador García-Bodaño.

Chegada a guerra, o debate aínda non estaba pechado e, ao seu remate, retornamos aos escenarios enxebres da man de Fole, mentres que Cunqueiro atopaba na singularidade das súas novelas unha fórmula perfecta para evitar ter que tomar partido, abstraendo fantasticamente as terras do seu Mondoñedo natal. E non esquezamos que, en vida, os textos que máis sona lle deron foron as súas galerías de tipos de evidente xinea rural cos que, ademais, pretendía aprehender o segredo do ser galego, propóndonos un catálogo de singularidades étnicas coas que identificarnos (?) como colectividade.

O feito de que desenvolvemento urbano e narrativo camiñen a un mesmo ritmo non é un fenómeno exclusivo da literatura galega, aínda que nesta sexa doado rastrexar esa parella evolución. Así, da man dos autores da Nova Narrativa Galega asumimos cun certo fatalismo a relación entre experimentalismo e a incoporación dun imaxinario urbano desolado e hostil, escasamente referencial que, polo mesmo, resultaba perfecto para codificar a alienación dos seus desnortados habitantes.

Pola banda poética, aínda en Celso Emilio Ferreiro ecoa con forza o tópico do mundo rural como paraíso perdido fronte a unha cidade anónima que aparece como o reduto do capitalismo máis agresivo. Teremos que agardar á que a pegada do tan deostado culturalismo inspire aos poetas dos 80 e que estes, no seu afán de afastarse dos modelos paisaxísticos imperantes, procuren nas cidades inspiración: dende as cidades bretemosas, invernais e misteriosas de Ramiro Fonte ata a póstuma abstracción urbana de En concreto, de Luísa Villalta, inspirada nunha Coruña non por real menos inquietante. En canto a Cidades, de Fran Alonso, é, na miña opinión, un libro definitivo para acabar co dominio do tópico ruralista e enxebrista na poesía para rapaces.

Esforzo voluntarista

Unha das consecuencias do esforzo voluntarista que todos os axentes literarios fixeron nos 80 a prol da definitiva normalización da narrativa galega foi un proceso aparentemente contraditorio: ao tempo que se aceleraba a idealización do mundo rural, o agro consolidábase como a metonimia dunha sociedade atrasada fronte á modernidade na que a literatura galega anceiaba entrar dunha vez por todas. Así, fuxindo do esencialismo e buscando novos imaxinarios, a narrativa galega faise -coa colaboración do xénero negro- definitivamente urbana, aínda que o seu sexa un urbanismo underground: feísta, suburbial e suxo.

Neste contexto, certos sectores da crítica quixeron ver nos dous narradores máis coñecidos das dúas últimas décadas, Suso de Toro e Manuel Rivas, os adaíles de dous modelos opostos de país, escenificados en imaxinarios opostos: urbano versus rural, un contra outro. Por sorte, ningún deles entrou nese xogo simplista, que aplicaba de xeito maniqueo modelos foráneos ignorando a complexa singularidade do caso galego. Así, se Polaroid resultou o texto máis subversivo dos 80 non foi polas declaracións relativamente incendiarias do seu autor, mais pola radicalidade con que este fixo realidade a fórmula segundo a cal o potencial anovador dunha novela é directamente proprocional ao protagonismo que nela teña o ámbito urbano. Pola contra, o éxito de público de Rivas explícase en boa parte porque a súa narrativa se presenta como unha proposta de harmonización posible dos valores tradicionais e dos emerxentes por parte da sociedade galega. E iso, nun contexto tan tensionado coma o noso, non é pouco.