Un terror máis alá do terror

Non hai micrófonos, non hai medios de comunicación, mesmo a luz semella escasa, como unha cámara escura aberta a pulso, baixo o repique da chuvia. Porén, a pequena sala coruñesa da asociación Alexandre Bóveda, con paredes forradas de libros, é este serán de mércores, día 5 de xuño, un lugar onde pousa a esfera. Se o pensamos ben, un intre extraordinario na historia da cidade. Óese a voz da xustiza universal. Unha muller que di: “Mataron o meu pai por ser un home xusto; súmome a esa querela”. E outra muller, unha avogada di: “Se non fixeramos nada, se deixáramos impunes estes crimes contra a humanidade, que sería da nosa profesión?”.

Ana Messuti, a avogada e doutora docente de Dereito Penal en Salamanca, forma parte da equipa legal que presentou a coñecida como Querela arxentina/Xenocidio franquista, en nome de vítimas e asociacións dos dereitos humanos. Fixérono ante unha xuíz federal, María Servini de Cubría, que no mes de setembro estará en España para oír testemuñas, coñecer foxas e lugares de exhumación, os espazos que foron campos de concentración... Facer, en fin, o que ningún xuíz español fixo. Garzón foi a única excepción a esta vacanza morale, que diría Primo Levi. E por iso a súa expulsión da xudicatura foi o último triunfo da ditadura. Mais a verdadeira xustiza, o partido da humanidade, ten a resistencia da grama das dunas. O número de querelantes e denunciantes está a multiplicarse en España e América, nos países que acolleron que o exilio. E o primeiro alicerce, e querelante, foi un galego bonaerense, Darío Rivas, fillo do asasinado alcalde de Castro de Rei.

Si, somos ida e volta.

Tantas veces viaxeiros obrigados pola inxustiza, aogra en setembro chegará A viaxe da xustiza. A misión de María Sirvini non é a dun tribunal local. Como ben explicou Ana Messuti, un tribunal que xulga crimes contra a humanidade é de seu un tribunal internacional, pois actúa en base á xurisdición internacional e a tratados sobre os dereitos humanos que o Estado español asinou.

Téñense dito moitas cousas sobre a memoria, mais Ana Messuti utilizou unha suxestiva precisión psicoxurídica: “O que a memoria pide ao Dereito e que dea nomes. Nomes de vítimas. Nomes de verdugos”.

Pasou tanto tempo. Para perder toda esperanza. Aínda miles e miles de desaparecidos subterrados e fillos roubados. Pasou tanto. Non é milagroso que aínda fiquen farangullas de esperanza?

É noite. Chove para ler. A choiva é boa para pensar. Para lembrar.

E dixo Himmler, o xerarca nazi, verbo da “solución final” aquilo de que sería “unha páxina gloriosa da nosa historia que nunca foi escrita e endexamais o será”.

E o que dicía estaba en parte inspirado na experiencia co terror fascista en España. Nos subterrados e desaparecidos. Nos miles de foxas de “retagarda” que compuñan unha cartografía de cemiterios invisíbeis. Os do exterminio e o subterro. Porque as vítimas non eran enterradas como persoas, senón subterradas como subpersoas nas gabias e descampados.

É de noite, esta noite, e estou a ver os subterrados. A compaña dos desvelados. Din que os libros pouco poden facer xa por mudar as cousas e as mentalidades, mais o que eu experimento é que estes dous (Desvelados, de Clemente Bernad de Alkibla editorial; e A represión franquista na comarca da Coruña: Vidas na memoria, en Edicións Laiovento) téñenme esperto a deshora, en vilo. Murmuran. Non son electrónicos, mais estarrecen. Teñen corrente. Vibran como din que facía o arco de Ulises, que imitaba a cítara, que chiaba como andoriña.

Nunca sería escrita esa historia. Nunca sería ollada esa “páxina gloriosa”. Iso pensaban. E así foi durante décadas. Mesmo nos anos da transición.

A memoria sucumbiría baixo as sucesivas capas de medo e esquecemento.

Heinrich Himmler, o xefe das SS, estivo en outubro de 1940 en Madrid, onde foi recibido triunfalmente. Na estación, nenos con indumentaria nazi entregáronlle ramos de flores. Abrazado polo colega Serrano Suñer, foi logo entrevistarse co caudillo Franco. Admirábanse un e outro: eran fríos, resolutivos e caladiños. Entre outras cousas, acordaron a liberdade de movementos da Gestapo en España, a entrega ao verdugos franquistas de dirixentes republicanos detidos en Francia, e o internamento en campos de traballo, como apátridas, doutros miles de refuxiados españois, que acabarían sendo aniquilados.

Eran para eles tempos gloriosos.

A historia do terror que foi alén do terror non sería escrita. Non sería ollada.

Debaixo dun dos gravados da serie dos Desastres da guerra, Francisco de Goya puxo por título “Español: non se pode mirar”. Estoutra guerra, a do 36, contiña as guerras do pasado e do futuro. Foi, por exemplo, unha guerra moi fotografada. Apareceron cámaras lixeiras e películas de gran sensibilidade. E grandes fotógrafos, como Centelles, os irmáns Mayo, Gerda Taro ou Robert Capa. Mais, por outra parte, na retagarda, na escuridade, no segredo, foi un dos terrores máis ocultos da historia. É moi punzante esta reflexión que fai Clemente Bernad en Desvelados. Vén dicir, con toda a razón, que fotografar os ósos e restos das foxas é como fotografar, arroxar luz, a aquel terror para que non houbo fotógrafos.

Fotógrafos houbo, si, asasinados. Na Coruña, varios deles. A Coruña foi decimada, nun intento de eliminar para sempre a cidade republicana. Dende o alcalde ao torreiro do faro de Hércules. Xenerais, gobernador, carpinteiros, concelleiros, mariñeiros, bibliotecarias, mestras, xogadores de fútbol, empaquetadoras de peixe, costureiras, albaneis, oficiais de Correos, enxeñeiros, artistas, barbeiros, panadeiros, os xitanos cesteiros, tipógrafos... Familias enteiras levadas por diante, ás veces de tres xeracións. Os Doldán, os Brandariz, os Boedo, os Montes... Vidas na memoria, cos seus apuntes biográficos e as fotos felices dos desvelados cando estaban vivos, o que mostra con total esclarecemento é que o que aquí pasou, na Coruña e en Galicia, non foi unha guerra senón un xenocidio.

Non poucos destes republicanos galegos morreron en campos de exterminio nazi. Vemos como os políticos, e mesmo os deportistas, van render tributo ás vítimas do holocausto en Alemaña. Aquí hai quen di que non hai que remexer no pasado, que hai que mirar para diante e esquecer a historia. E logo van e bótanlle un discurso estupefaciente á Virxe do Rosario, miña santiña, ela que non ten culpa de nada.