Exportación de man de obra para a literatura

A exportación de man de obra, esa épica do traballo que Víctor Freixanes contrapón ás historias de batallas, acabou por contribuír á constitución en mosaico dos países de acollida. O ascensor social, para arriba e para abaixo, funcionou. Nalgúns casos. Houbo quen progresou —os menos— e quen continuou formando nas filas do proletariado. E houbo quen mesmo avanzou entre as letras das terras á que foron dar milleiros de galegos entre o século XVIII —o primeiro centro galego de Buenos Aires data desa centuria— e os días de hoxe. Por caso, Nélida Piñon (Rio de Janeiro, 1937), cuxos avós arribaron ao Brasil procedentes de Cotobade, narrou as orixes e as reviravoltas da súa identidade n’A República dos Sonhos(1984).

“Conmóvenme esas masas de homes e mulleres atravesando o mundo”, explicaba Piñon en 2007 a este xornal, “imaxine un neno de 12 anos que cruza o Atlántico en condicións lamentábeis e chega a un país con brancos, negros, mulatos, mestizos...”. Novela, en palabras da autora, “oceánica” e polifónica, A República dos Sonhos —editada en versión galega por Galaxia— cose memorias individuais e colectivas e, ao cabo, indaga na conformación da persoa a través da experiencia histórica. Ela mesma lembraba como a impresionaba que aqueles emigrantes “nunca desistían e xamais esquecían”.

A travesía dos Piñon respondeu ás condicións económicas obxectivas. Pero a dos pais de María Rosa Lojo (Buenos Aires, 1954) debeuse á primeira fractura na medianoite do século. “O meu pai, nado en Comoxo (Boiro), combatera do lado da República, era un home de ideas socialistas”, expón, vía correo electrónico dende Arxentina, “e, como tantos outros, decepcionouse moitísimo despois da Segunda Guerra Mundial, cando os aliados deixaron España á súa sorte”. Lojo tratou emigrados e exiliados —menciona ao pintor Laxeiro— e, de cativa, mesmo tivo que recibir aos seus avós que “volvían á Arxentina, dadas as circunstancias políticas e económicas na Península”. Toda ese fardel de experiencias, ecos e xíneas agroma na obra de autora en formas diversas: da tradutora e filóloga Carmen Brey ás ordes de Victoria Ocampo na revista Sur en Las libres del Sur (1994) á fada Rosaura dos Carballos en La pasíon de los nómades (1994). A protagonista de Finisterre (2005), que Galaxia publicou en galego como A fin da terra, tamén é galega.

“En case todas as miñas novelas hai algún galego ou galega”, explícase, “pero a presenza máis intensa dáse en Árbol de familia (2010), unha novela cuxa primeira parte, Terra pai, está integramente dedicada á emigración galega”. A historia pequena, edificada sobre as vivencias paternas, sérvelle á autora para deitar a súa ollada sobre un fenómeno que, entroutros e por citar un escritor relevante na literatura en que actuou, produciou en Cuba a Lino Novas Calvo. Natural da parroquia de Grañas do Sor, en Mañón, abandonou Galicia en 1910, aos sete anos, dirección Cuba. Sobre o seu país natal chegou a escribir crónicas xornalísticas nos anos trinta. Da súa man saiu unha das primeiras traducións ao español d’O vello e o mar (1952) e varios libros de relatos —La luna nona y otros cuentos (1942), El otro cayo (1959) ou Maneras de contar (1970)—. Lino Novas Calvo morreu en Estados Unidos, onde se exiliara logo do triunfo da Revolución, en 1983. Na illa aínda é considerado membro do santoral literario, apartado de narradores.

No actual Goberno de Venezuela hai, polo menos, un poeta. Naceu en Vigo en 1943, aterrou no país en 1962 e mantivo contactos co nacionalismo marxista clandestino na década de setenta. Farruco Sesto Novas, arquitecto de profesión e ministro do Poder Popular para a Cultura no Executivo de Hugo Chávez, vén de recoller nun volume de Espiral Maior, Pequenos encontros, as marcas deixadas, os seus poemas en galego. Entre a súa produción en castelán, que retomou á caída de Franco, figuran ensaios —Por qué soy chavista (2002)—, algunha narración —Una pasión (1990)— e tomos de poesía de títulos longos: Libro de la luna interior (1995), Desnudo el tuyo tan hermoso y para nosotros necesario (1997), Estudio de la mirada, la presencia, la belleza, la necesidad, el deseo, la desolación y la resurrección (2002) ou Fatigas y fulgores (2003). “Estamos na grande onda emancipatoria de América Latina”, dixo cando, hai un ano, veu a Galicia presentar a recolleita de Espiral Maior, “e movémonos cara a verdadeira independencia”. Do emigrante queda a relación co idioma e mesmo coa cultura institucional. A Real Academia Galega nomeouno correspondente.

A nova emigración, esa que aínda non deu materiais literarios, si deu, porén, escritores noutras literaturas. Nalgunhas tan exóticas como a islandesa. Elías Portela (Cangas do Morrazo, 1981) asinou, como Elías Knörr, Sjóarinn meo morgunhestana undir kjólnum \[Mariñeiros con cabalos matutinos baixo o vestido, 2012\]. A revista inglesa Poetry Review colocouno entre os nomes máis salientábeis da literatura de Islandia. Ao seu carón, o popular Sjón, letrista de Björk e de quen traduciu ao galego Skugga-Baldur (Rinoceronte, 2009), e Kári Tulinius. Portela, tamén autor de versos en galego —Imaxe na pel (2008) e Cos peitos desenchufados (2010)— escribe con aires neoimaxinistas e por veces parece invocar o espírito menos materialista de Manuel Antonio.