A república dos nenos

"A infancia é a patria do home", escribiu o poeta. Mais non será realmente a infancia un país estranxeiro? Algo disto nos deixa ver Jean-Luc Godard no seu Film Socialisme, ao que o último número da revista Protexta lle dedica un pequeno dosier. Na segunda parte do filme, un cativo loiro arma cos seus acenos un verdadeiro manual de prácticas contra a dominación. Habitante dunha república que aínda non foi pensada, o neno de Godard xoga coa seriedade coa que xogan os nenos. É tal a identificación do ollo da cámara co que el ve, que os espectadores non podemos evitar tornarnos cómplices das súas demandas, até comprender o prezo das nosas renuncias. Mentres el pinta literalmente o ecrán ou move as mans para dirixir unha orquestra imaxinaria, a súa irmá adolescente procura algo nas páxinas dunha novela de Balzac. Acaso a mesma na que Karl Marx descubrira a capacidade da literatura para revelar aquilo que ningunha sociedade quere contar acerca de si mesma.

Na nosa sociedade os cativos non teñen outra voz que a que lles atribuímos

Qué pouco sabemos realmente acerca do que pensan e o que senten

En Film Socialisme o rapaciño loiro di todo o que os adultos renuncian a dicir e por iso, aínda que fale en francés, non emprega a mesma lingua que seus pais. O neno músico e a irmá lectora confrontan a calquera co verdadeiro significado da vida adulta: neste filme os cativos son donos das súas palabras e os adultos escravos das súas escollas. Grazas á autonomía que lles atribúe ao cativo e á moza, Godard apréndenos que ás veces a liberación consiste en marchar cara atrás.

Fronte á esperanza que poderían espertar en nós visións coma estas, o discurso cultural hexemónico presenta os nenos e os adolescentes baixo outras aparencias. A publicidade debúxaos como consumidores, os xornais como rebeldes á autoridade dos mestres, o dereito como víctimas potenciais do maltrato infantil. Mais que sabemos realmente sobre os nenos? Que é o que saben os pais acerca dos seus fillos? Un bo hábito para tentar coñecer a outra persoa é escoitala, pero non está claro que na nosa sociedade os cativos teñan máis voz que a que nós lles atribuímos.

No seu libro Os cativos e a vida familiar no Antigo Réxime, Philippe Aries defendeu a modernidade do concepto de infancia. Para unha familia campesiña do Antigo Réxime, a perda dun fillo tería menos transcendencia que a perda dunha vaca. Por contraste, hoxe recoñecemos e valoramos a identidade específica dos nenos. Pero iso non implica que os vexamos como suxeitos activos de dereitos. Aínda que nos nenos poidan ser os bens máis prezados das súas familias, o sentido político da infancia implicaría que os rapaces, tal e como facían os irmáns de Godard, puidesen interpelar a todos os habitantes da cidade e non unicamente aos seus parentes.

Para comprender algo mellor todo isto podemos reparar no intre fundacional da modernidade política europea: a redacción da constitución de 1789 por parte dos revolucionarios franceses. O abate Emmanuel-Joseph Sieyès, un destacado constitucionalista da época, distinguía entre os dereitos dos cidadáns pasivos e os dereitos dos cidadáns activos. Entre os cidadáns pasivos, o abate contaba ás mulleres, aos cativos e aos estranxeiros, que segundo Sieyès "non contribúen en nada ao mantemento do sistema público". Se examinamos de cerca a historia das cartas de dereitos, comprobamos que os revolucionarios franceses non dubidaron en defender publicamente os dereitos dos xudeus, dos protestantes, dos negros libres e mesmo dos escravos. Pero antes do século XX ningunha sociedade lles recoñeceu ás mulleres os mesmos dereitos políticos que aos homes. Lembremos que en Suíza, país no que reside Godard, as mulleres non puideron votar até o ano 1971.

Poucos ousarían hoxe, cando menos en público, negarlles o estatuto de cidadáns activas ás mulleres. Mais no pasado a súa consideración coma sexo débil e fermoso facía que en xeral fosen olladas con tanto agarimo como condescendencia. Na actualidade, causa abraio pensar que os discursos en favor dos animais teñan máis presenza social que as reflexións sobre a autonomía dos nenos. É certo que documentos como as sucesivas Convencións dos Dereitos da Infancia da ONU lles recoñecen aos rapaces algún dereitos formais. Mais cabe preguntarse se, a semellanza das mulleres dos séculos XVIII e XIX, non serán os cativos do século XXI aquilo que máis protexemos e menos respectamos.

A república dos nenos podería xurdir así coma un horizonte novo de relación entre as idades. Igual que no filme de Godard, a distancia entre os cativos e os adultos debería converterse nun espazo impensado pero non impensable, nun desafío que permita mudar os nosos hábitos no pensamento e na acción. Os habitantes da república dos nenos militarían contra a literatura infantil no sentido máis canónico, onde os maiores dictan os contos que os nenos deben escoitar e os valores nos que deben crer. Mais tamén contra as poéticas da infancia que figuran paraísos perdidos onde frecuentemente hai inseguridade e medo.

Qué acompañados e ao mesmo tempo qué sós están os nenos. Qué pouco os escoitamos, para alén das súas necesidades e dos nosos intereses. E qué pouco sabemos realmente acerca do que pensan e do que senten. Non é de estrañar que cada vez vexamos menos rapaces xogando polas rúas. O feito podería xerar en nosoutros saudade. Abonda con lembrar a nosa infancia, cando podíamos ir sós á escola a partir de certa idade e nos ilusionaba saír da casa para facer un recado. Pero a nostalxia é sempre perigosa. A potencia dunha república dos nenos só pode descansar, á fin, na ampliación do recoñecemento de autonomía política para os que son diferentes de nós. Canda as mulleres e os estranxeiros, os nenos deberían comezar a habitar, por dereito propio e para ben de todos, os espazos comúns.