O sorriso da moza anarquista

Era un fermoso día de domingo. María pedírame que a acompañase a unha vila costeira na que ía celebrarse un certame de pintura ao ar libre. Fomos no coche de liña e pola fiestra todo daba luz, que apañaba no seu colo o lenzo enmarcado. Tamén ela a levaba, a luz, as cores da luz, no cestiño de vimbio, forrado de tela, onde ían os pinceis, os óleos, os frascos e as cuncas de porcelana onde mesturaba. Os participantes tiñan que escoller un recanto da paisaxe local e lembro que María pintou unhas casas mariñeiras, cunha taberna nun baixo. Era unha arquitectura en retirada, mais que ese día rexurdía coa luz, a vontade de estilo das cores navais, a boca cantareira e misteriosa da taberna. Eu andaba de aquí para aló, a vixiar, a comparar. Os ollos non mentían, non podían mentir. Naquela pintura de María, a reconstrución da memoria das cores, había algo que non encontraba en ningures. Cando chegou a hora do fallo, no serán, e no salón municipal, ao cadro de María déronlle o premio de Honor.

Na fiestra xa non estaban os cabezudos, os Reis Católicos, senón o verdor ensumido, compasivo, do limoeiro

O retorno foi calado e amargue. Ese premio de honra, en teoría, era o máximo galardón. Pero os que estaban dotados con diñeiro eran os outros premios, que foron para pintores locais. Ademais, o premiado de honor tiña a obriga de doar o cadro aos organizadores. Así que volvemos cunha sensación de honorábel espolio. Ela co seu cesto de cores e un sorriso dorido. Penso que era marca da casa. O sorrir na dor. Foi como reaccionou miña nai cando lle contamos o conto. Cun sorriso dorido. E meu pai limitouse a dicir coa voz sabedora do narrador do coro na traxedia grega: "Home, claro!".

Para María sempre foi importante, dende moi nova, gañarse a vida cos seus medios. Tamén dende mociña, estando en bacharelato, comprometeuse na resistencia contra a ditadura. Andou activa, moi comprometida, en grupos clandestinos de esquerda, como Bandeira Vermella. Até que entendeu que a idea de cambiar o mundo ía da man dun novo xeito de vida. E ela viviuno como anarquista. Marchou a estudar Filoloxía en Santiago, á procura sempre de traballos para manterse. Non se lle caían os aneis. Tiña moita querenza polos traballos artesanais. Facía a súa propia roupa, os seus móbeis. Arranxaba as avarías alí onde vivía. Tivo os primeiros libros que vin de agricultura biolóxica e ecoloxía. En librarías de vello, atopaba as cousas máis avanzadas: de Proudhon e Kropotkin á Internacional Situacionista. Alimentábase como a arcea, a sentinela do bosque: fíxose vexetariana. Dicía en broma: "Anarquista? O difícil que iso é!".

A súa outra paixón eran as palabras. A vida das palabras. A súas re-existencias. Andaba á procura delas, como de nena buscaba as xoaniñas da sorte ou os vagalumes na noite dos valados de Castro. Levaba palabras nos petos. En papeliños espallados como follas de outono polas casas. En cadernos que ela mesmo encadernaba. E se non tiña onde nese intre, facían de pergameo as palmas das mans, os brazos, a pel. Entre os traballos, fixo traducións para dobraxe de películas dende o inglés e o francés. Un mester que partillou un tempo con Lois Pereiro. Ás veces, rían moito os dous cando traballaban na dobraxe dalgunha película porno. Mm mm así así mm mm si si non si vou non vou vou si si si! A técnica era trocar os xemidos en palabras. Porque pagaban por palabras, tamén polos monosílabos. Supoño que agora xa non pagan nin as esdrúxulas. O caso é que o porno era unha rareza. Tamén traballou no equipo que fixo o Dicionario para a Academia Galega.

Coincidín un tempo con ela en Santiago. Eu estudaba en Madrid Ciencias da Información e volvín para formar parte do equipo que editou o semanario Teima. Hai quen di que foi un fracaso, o hebdomadario aquel. A min o que me parece milagroso é que durase un ano. Foi un cabalo ceibe que saltou con estilo os valados de todos os caciquismos. Se un vai ás hemerotecas e consulta Teima, aínda poderá oír ese rinchar inconfundíbel da liberdade. Durante un tempo partillamos un vello piso na Algalia. Tiña pingueiras e tamén algún misterio. Un día oímos voces no faiado. Había unha porta sempre pechada. Até que decidimos abrila como fose. Había un homiño, un 'inocente', que tiñan alí recluído. Pasábase o día comendo pipas. Todo o chan do faiado estrado de cascas. Non falaba. Só se expresaba con onomatopeas. Mais connosco foi manso. O rostro da sorpresa ao ser liberado por dous mozos descoñecidos. Mais non se moveu. Bocexou un sorriso. O sorriso da dor.

María foi a única da familia coñecedora de que en Madrid me detiveran. Non por nada, senón por non causar máis mágoas. Foi ao pouco de chegar. Nunha manifestación, na rúa Princesa, metémonos por unha calexa sen saída cando cargaron os chamados "grises" a cabalo. Fora unha auténtica emboscada. Un episodio cómico, de non ser que acabamos no edificio máis temido do Madrid daquela, o da Dirección Xeral de Seguridade, onde pasamos dous días en calabozos ateigados de xente. O meu interrogatorio non foi un caso histórico. Dos dous "sociais", un nin mirou para min. O outro preguntoume: "¿Así que eres gallego?". Resposta: "Si". "¿Y eres de la otra acera?". Resposta: "Si". Deume unha labazada profesional. "Entonces tú debes de ser tonto". Aí non dixen nada. Sempre pensei que anotaba: "Afiliación: Parvo". Non houbo moito máis. O tipo aquel tiña moito traballo ese día. Un dos meus compañeiros de detención, un mozo obreiro, volveu do interrogatorio cunha unlla esmagada e a man en sangue. Era un rapaz valente. O sorriso dorido. Merecía un Max Estrella, pero todos calabamos como petos. Pola noite, nas celas, oíase o eco dos pasos pola Porta do Sol.

Cando eran mágoas, María e mais eu partillabamos os segredos.

A noticia da súa doenza chegou cando estaba a vivir en Irlanda, con Isabel e os nenos. Chamou Chavela. Aínda non había móbiles, e o timbre do teléfono fixo non enganaba. Agora entendía porque meu pai non levantaba nunca o auricular telefónico. Cheiraba o destino.

No mesmo cuarto onde morreu María, en Castro, morreron os dous, pai e mai, nun treito de pouco tempo. O día da súa véspera, miña nai espertou cunha enerxía refulxente. Despois de longos días encamada, ergueuse e mudou o leito con roupa inmaculada. Despois deitouse e dedicounos un sorriso dorido. Cando el caeu, meu pai despregou toda a ironía acumulada do corifeo. Pediu que o ergueramos na cama ortopédica, armada por Paco, para subir até o máis alto e curar a vertixe de vez. E fixo unha loanza da mecánica: "O que progresa a industria cos enfermos!".

Si, naquel pequeno cuarto morrera María. Non estaban desta vez os cabezudos, os Reis Católicos, na fiestra, senón o verdor ensumido, compasivo, do limoeiro que medrara no chan rudo do escombro. Estou convencido de que eles, os pais, se foron tan axiña para ir á procura da filla anarquista. A morte non entende de soidades, mais os mortos si.