A escaleira dos nenos clandestinos

No estraño parvulario, sentado na maleta, oín un día a voz de María.

Era unha voz que viña do alto. Así que erguín a cabeza e vina alí, de pé enriba da mesa, co silabario na man. Era certo, era a miña irmá. María levábame pouco máis dun ano. Eu por non ter, non tiña silabario. Ía á escola cunha carteira baleira, da que non me desprendía por nada do mundo. E agora, alí estaba. Lendo en voz alta, no medio dun silencio abraiado. Sen trabucarse, sen tatexar. Di silabar, a frasear. Era quen de ler aquelas divinas palabras: "Mi mamá me mima, mi mamá me ama". Pasaba páxina a páxina, e a mestra pedíalle con excitación que seguira, que seguira, intentando comprobar se o que pasaba era verdade ou estaba ante unha superstición. Eu saber sabía que miña irmá tiña unha relación especial coas verbas. Era verbívora. Miña nai tamén era verbívora. Falaba soa dun xeito que nos enfeitizaba, sen ela ser consciente, e nunca oín monólogos desa intensidade nun escenario. Iso si, cada vez que vexo a Anna Magnani no cinema, en Mamma Roma e demais, penso nos monólogos de miña nai. Mais ese alimentarse do son das palabras era un segredo da familia. Eu non sabía que María aprendera a ler dun día para outro, pero tampouco me estrañou. Había herbívoros e carnívoros. Dende pequeno intuín que nós eramos verbívoros.

Unha partida fascista apareceu na noite e levou ao meu avó para "pasealo". Salvouse 'in extremis'

Poucos anos despois volvo ver a María subida a unha mesa e rodeada de xente. É na tenda e taberna de Leonor, en Castro de Elviña. Unha tarde de verán, despois do xantar. A maioría dos homes están fóra do lugar, traballando. A hora e mais a ausencia de homes permite que as mulleres estean dentro do local, á sombra. Tamén elas traballan. Cosen, bordan ou calcetan. E enriba da mesa está María. Está a ler en voz alta o xornal. De cando en vez pídenlle que repita alto. Talvez un suceso. Non hai radio, non hai televisión. María está a ler coa lanterna dos seus ollos verdes no medio dun silencio amigo. Chegado un intre, báixana da mesa. Aloumíñana. Danlle un plátano e unhas cereixas. E ela comparte aquela primeira paga. As cereixas.

Corpo Santo sabía a cereixas.

Era o lugar da casa do meu avó materno, Manuel. Non coñecíamos á avoa, Josefa. Morrera nova por unha doenza e deixara dez fillos. Dous meniños faleceron nos tempos de penuria da posguerra. Antes, cando foi o golpe do 36, unha partida fascista apareceu na noite e arrincou ao meu avó da casa para "pasealo". Era republicano. E cristián. E era secretario da Mutua de Labradores e Gandeiros. Ese saber escribir debeu ser a súa condena. Contan que até no monte sentaba e púñase a ler ou escribir. Perdía a noción da hora. E tivo sorte de que a morte tamén. Porque se salvou in extremis. Salvouno o berro dun cura a quen a conciencia levou alí, ao lugar do crime, montado en cabalo.

Así que, en Corpo Santo, co meu avó, criáronse catro homes e catro fillas. E medraron tamén as cerdeiras. Como na horta en Ítaca, as froiteiras das Mariñas gardaron a memoria do tempo das cereixas. Eu comparto cos merlos os días máis felices. Ás veces, pola Santa Isabel, un enxame de curmáns pasabamos o día enteiro empoleirados, partillando o tesouro cos merlos burleiros. De pequenos, íamos pasar longas tempadas. Aquela xente riseira, bondadosa, tiña de conta de nós.

Meu avó comunicábase con gran parte do mundo. Nunha mesa que tiña no sobrado eu vin por vez primeira a aldea global. Hai unha intuición moi suxestiva de Marx, cando era mozo e de pensar poético, e é a de que a esfera terrestre sempre apoia nun lugar de si mesma. En aparencia non pousa en ningures, orbita suspensa no espazo, mais en realidade procura sempre un punto de apoio. Cando a esfera apoia nese puntiño do mundo, algo pasa. E para min que pousaba naquel escritorio humilde, onde había mazos de postais e cartas da diáspora. Enderezos, selos e vistas fotográficas nas que levedaban, intensas e primarias, as cores da Terra Prometida compuñan alí un mapamundi. El era un verdadeiro escritor. Como dicían os antigos gregos, "un intérprete de intérpretes". O que escribía era cartas para emigrantes. Viñas as "viúvas dos vivos" e el puña a caligrafía ás noticias e aos sentimentos que pasarían o mar máis aló da Marola.

Ademais das cerdeiras, había en Corpo Santo un lugar extraordinario. Unha escaleira de chanzos de piñeiro, tabicada tamén en madeira. Era a que comunicaba a planta baixa, con chan de terra prensada, e o sobrado, con teito de madeira, e onde estaban os cuartos e a mesa cósmica de meu avó.

Polo día, traballaban arreo. Mais cando se atravesaba a fronteira do lusco-fusco producíase unha marabillosa metamorfose. Os seres silandeiros penduraban o traballo nun colgadoiro e transformábanse en festeiros faladores, en regueifeiros, en brindeiros. Arredor do lume, contábanse as rexoubas da actualidade e os contos das nosas mil e dúas noites. Contos de Santa Compaña ou de lobo, mais tamén da epopea emigratoria ou do maquis ou dos amores apaixonados.

E ese era o intre en que nós debiamos subir aos eidos do sono. Os nenos, a durmir. E iamos rosmando, imitando o rosmar. Porque sabiamos que aquela expulsión era finxida. Que ficariamos invisíbeis e clandestinos, sentados no chanzo máis alto, baixo unha lámpada que comunicaba o vento de fóra, a intensidade dos contos, a brasa do lume e a do noso corazón.

E había noites inesquecíbeis. Como cando se leu a carta dun pretendente da miña tía Maruxa, que era unha moza dunha beleza sísmica.

Para demostrar o seu poderío, o pretendente escribiu unha carta que era lida e relida arredor da lareira de Corpo Santo. Comezaba cunha información soberbia. "Maruja: Ayer te vi en la feria y has de saber que no te hablé". Os risos facían tremer as lapas do lume. A continuación, o galán escribidor procedía a enumerar as súas propiedades para impresionar e cativar á destinataria. Rexistraba en ferrados caligráficos unha infinda facenda de leiras, prados, montes e tenzas. E logo detallaba o gando: "Has de saber que sumamos siete vacas, equis cerdos y no menos de cien gallinas ligures". E de seguido, engadía con naturalidade: "Y un padre de salud disconforme".

A tía Maruxa, que logo casou en Sada, abría e erguía os brazos ao ceo como signos exclamatorios: "Xa o vedes! Eu non podo namorarme deste home!". A rolda de xente matábase a rir. E mataba a noite como unha polifonía de axóuxeres. E o lume tamén ría, en chispas e muxicas. A estampa reflectíase e pintaba un cadro na fiestra do lavadoiro. Ese planisferio en claroscuro era a última imaxe retida no pestanexar do sono. Arrolados polas voces baixas da tribo riseira, na escaleira de Corpo Santo adormecían felices os nenos clandestinos.