Velo dende o cinema galego

Mentres rodaba esceas para a película Galicia, en 1936, Carlos Velo procuraba imaxes para un outro filme arredor da saudade, que talvez viría anticipar a perda e os ecos do seu exilio aló, no México. Canda el unha nova clase social, labrega e mariñeira accedía ao cinema e o cinema revelábaselle como posibilidade para lle dar corpo ao máis inmaterial, ser dun lugar.

Coinciden setenta anos da saída de Velo do campo de concentración de Saint Cyprien, cen anos do seu nacemento e cincuenta anos do primeiro número da revista Vieiros da cal, para alén de articulista, foi codirector. Outro novo obxecto, Vieiros, co que a cultura galega poñía en relación ámbitos fragmentados, da economía até a antropoloxía, máis imaxes pensadas para a páxina impresa de variada autoría e propostas estéticas. Como albo, labrar o imaxinario dunha Galicia que tentaba recuperar a capacidade para se expresar. No derradeiro número, naquel 1968, Velo publica Imaxes para unha película, a recuperación dunha serie de notas que se correspondían co tempo do cinema primitivo, cando se gravaban imaxes e voces, e que viría topar un cosmonauta portugués catrocentos anos despois. As imaxes conserváranse nunha ola após a desaparición da Atlántida galaico-portuguesa por mor dunha catástrofe tecnolóxica no ano 2000. Unha historia de amor, de arredamento, de desentendemento, de reunión. Talvez unha metáfora da historia do cinema galego e da súa historia propia.

Coinciden 70 anos da saída do campo de concentración e 50 da saída da revista

Na poética de Velo está a plástica, a literatura, a música, o cinema como plenitude existencial

Dende calquera programa de política cultural o cine, como obxecto, é motivo continuo de debate, se cadra porque é unha desas exquisitas producións que reúne a creatividade dunha autora, dun autor con certos modos e procedementos estándares na fabricación de pantallas coma ese locus no que se produce o encontro co espectador. Se algo sobrancea arestora no universo do cinematógrafo é a consideración do cinema como ben no que cadansúa cultura se reproduce e se manifesta, e por iso procurará en obras, en propostas, en prácticas diversas as pegadas da súa xínea. É o que adoito se chama filiación, o que dende os tempos do cinema moderno -o que emerxe a partires da fenda, da creba do século en dous- tenta achegarnos consignas como as do François Truffaut: fai películas nas que te recoñezas.

O próximo, fabulado ou non; a cámara como construtora do espazo e como escrita que persegue anular a distancia entre argumento e filme para lle dar entrada á máxima implicación persoal, son sesgos que medio século após retornaron á acción e ao pensamento contemporáneo arredor do cinema canda a perda de senso de determinadas regras, tal os xéneros ou a fronteira ficción-non ficción. O real como imaxe, o imaxinario como modo de coñecemento, o estar con, a partilla como escenario inmaterial onde o cine pode ter lugar, son notacións que serven para identificar a creación contemporánea e para localizar o diferendo, neste caso o do cinema co adxectivo de galego, non soamente no idioma da V.O., senón na paisaxe borrosa de onde tira os seus materiais. E un destes materiais preciosos canto ao cine galego é Carlos Velo.

Ben coñecido como cineasta republicano, por desenvolver obras centrais nun programa de cine didáctico e de divulgación; recoñecido en Cannes coma un dos artífices desa obra mestra do cine identitario, Raíces; membro activo da nova cultura azteca e anotador do personaxe que se narra no que narra un autor en Torero, tamén premiada en Cannes, Velo asiste ao agromar do discurso do cine en Galicia dende as primeiras tentativas nos anos setenta e deica a inflexión que se expresa nesta mesma década. Porque Velo é, sobremaneira, a persoa que difunde as bases para un novo cinema cun vértice na formación -a capacitación, segundo as súas verbas-, na circulación por medio do cineacción rural e até o espazo de Iberoamérica, e no vencello entre noticiario, documental e cine imaxinado. Expúxoo de modo incesante no Congreso da Emigración (Buenos Aires, 1956), nas Xornadas de Ourense ou nunhas do Carballiño a seguir.

Se agora me paro a pensar nos motivos e nos estilemas que me atraen de Velo, se me adentrase no interior de determinadas secuencias ou nalgún fotograma, seguiría escollendo os cortes imperfectos de Galicia-Finis Terrae: pola duración da toma a termar dese ámbito único, o da fotoxenia, en conxunción coa ollada de quen mira; polo xeito de filmar o corpo en movemento no aceno desa moza-sedución que lle guinda ao Velo e ao espectador unha gavela; pola aparición e desaparición dos recantos que ten a verdade inimitable (sempre Jean Epstein); pola consciencia de que a cámara crea un outro real que é o da imaxe e o que, na fin, podemos partillar.

O cinema moderno leváranos cara ao inacabado, cara a vida que se precipita no seo da película, cara o desasosego elemental como parte da relación amatoria entre quen fai o filme e quen para sempre se vai lembrar dun ton, dun aceno, dunha frase, dun couso calquera e tamén nos afixo a rastrexar en determinadas obras o modelo que queremos. Un dos máis sucedidos foi, precisamente, ese filme de punto de vista documentado, Torero, no que imaxes ficcionalizadas reclaman imaxes do real.

Na poética de Velo está a plástica, está a literatura, está a música, está a axitación e está o goce de filmar, está o cinema como plenitude existencial: "Serei ditoso o día que mire unha película galega subtitulada ao castelán".

Fixo cinema como parte do ideario republicano e galeguista e porque entendeu este novo obxecto, a película, coma territorio onde a súa expresión persoal acompasaba os modos de se manifestar a época. Amou o entrenzado entre técnica e arte de masas; entre coñecemento, creatividade e aplicación á mudanza das mentalidades. Os estudosos calificárono como "pai" do documentalismo español.

Aprendeu a mirar cinema como animador de sesións; a súa formación científica levouno a descompor o Acorazado Potemkin e a probar como estaba feito; prendouse do latexo realista de Flaherty e das experiencias de vangarda en Infinitos; chegou á ensoñación con Pedro Páramo, fixo pelis de serie e tal coma Eisenstein quixera filmar O Capital, pero non ousaba incorporar o mercado negro que Vertov lle amosaba nas imaxes-verdade porque non estaban en Marx. O cine de Velo amou un suxeito colectivo na pantalla: as labregas e as mazadoras de Cartelle, os mariñeiros do Oeste até deixar dito que as súas cinzas esvaeran nas augas de Veracruz para que as correntes do Golfo as achegaran, outra volta, a nós.

Inmenso e diverso coma o desexo, coma o seu cinema, ver Velo é recoñecer un legado que acubilla a sinatura do cinema galego.