A memoria do traballo

O patrimonio industrial está formado polos restos da cultura industrial con valor histórico, tecnolóxico, social, arquitectónico ou científico. Un valor por descubrir e unha fonte para a investigación sobre a clase obreira, por exemplo, segundo as claves de arqueoloxía industrial que propón The International Commitiee for The Conservation of The Industrial Heritage, actualmente presidido polo asturiano Miguel Ángel Álvarez Areces.

A finais do mes pasado, o TICCIH organizou en Ferrol o V Congreso sobre Conservación do Patrimonio Industrial. No seu comité científico está Xoán Carmona, o maior especialista galego en historia industrial. Antes de falar do papel económico da posta en valor -desde o Museo Alemán do Carbón, en Essen, con 500.000 visitas anuais, ao Ironbridge Gorge Museum, no val do río Severn-, o profesor da Universidade de Santiago tracexa comparativas estatais. De entrada, nunca se lle prestou en Galicia atención ao patrimonio industrial, fixado o tópico rural e mariñeiro. "Hai unha etnografía moi potente", concede Carmona, "e por iso quedou menos espazo para estudos deste tipo". A escasa apariencia industrial deste patrimonio axudaba. "A industria nunca tivo na economía galega un peso semellante á que tivo na catalá, na vasca ou na asturiana", resume, "pero a nosa especialización industrial en actividades como a salga de peixe, o curtido ou a madeira deixou pegada no territorio".

"Hai unha etnografía potente, pero poucos estudos deste tipo", remarca Carmona

O "exemplo" á hora de xunguir turismo e rehabilitación segue sendo Allariz

"Non fomos un ermo manufactureiro", insiste. O patrimonio existente, 500 ou 600 localizacións sen sistematizar, é resultado das industrias que sobreviviron a medio prazo á competencia do mercado e das iniciativas, máis ou menos efémeras, que acabaron arraizando na paisaxe. A especulación nas cidades e a introdución de modelos urbanos no rural están a estragalo. "Aínda estamos chorando por Casa Mar, en Vigo, cando o edificio de efectos navais de Reikyavik é o emblema da cidade", di Carmona. Hai actuacións "moi malas", como a da azucareira de Caldas ou as acometidas durante os 90 nas ferreirías de Lugo, onde -agás na de Bogo- se imitaron as ferreirías asturianas, de fol, cando as galegas son de trompa de auga. O "exemplo único" que pon Carmona á hora de xunguir con éxito turismo e rehabilitación son as tenerías de Allariz, artelladas "curiosamente" como parque etnográfico. "Os do Museo da Pel de Igualada recoñecen que a tenería de San Isidro é o mellor museo do curtido de Europa, aínda que aquí non o fagan". O congreso de Ferrol urxe a retomar a compilación do patrimonio galego.

O compromiso da actual Dirección Xeral de Patrimonio pasaba por corrixir o actual batoallo de iniciativas esparexidas, desde un inventario comezado no tripartito de Laxe ao perdido inventario de patrimonio marítimo de Turismo na época de Fraga, restrinxido a elementos do litoral aproveitables turisticamente, ou á recente compilación de infraestruturas hidráulico-industriais de Medio Ambiente. O historiador Dionisio Pereira, vencellado á Federación pola Cultura Marítima e Fluvial -ata os 60, a maior parte da industria galega estaba ligada ao mar-, contabiliza 150 embarcacións orixinais de interese, desde dornas a arrastreiros dos anos 40, coma o Bernardo Alfageme vigués. "Pedimos que se manteña a promesa de inventariar o patrimonio flotante", di. En linguaxe mariñeira: "Que o feito non se tire pola borda".

A baza é a singularidade. "O fracaso na transición cara á industria fabril nos dous sectores clásicos da Revolución Industrial, téxtil -a manufactura preindustrial galega era o liño- e siderurxia -Sargadelos, intervido por primeira vez nesta lexislatura, o primeiro produtor de ferro coado da Península-, reduciu a industria galega a dúas pólas tradicionais no que atinxe á tecnoloxía, pero nas que Galicia foi líder durante o XIX". Carmona fala do curtido e da salga de sardiña, base da modesta revolución industrial galega. Chegou a haber máis de 300 fábricas de salga, e só en Compostela 27 fábricas de coiro, a maioría de propiedade vasca.

Cómo facelo, de levarse adiante o inventario público, obriga a pensar en figuras de protección específicas. O Plan de Patrimonio Industrial español riscou en 2000 o que deberían ser "espazos protexidos": Massó, en Cangas, a central hidroeléctrica do Tambre, os viaductos de Redondela e o Arsenal de Ferrol. "Pero non se poden facer restaurantes e turismo rural en todos os sitios", avisa Carmona. A ruta pendente do volframio -Fontao, Lousame e Casaio- clama por un itinerario cultural europeo. No caso de Fontao (Vila de Cruces), coa mina abandonada, e as vivendas rehabilitadas da colonia en mans de Vivenda e Solo, Encarna Otero, directora xeral de Fomento e Calidade da Vivenda, demanda conservar o actual proxecto de recuperación "para manter a mina visitable".

"A singularidade da industria é que, rematado o proceso produtivo, non lle interesa a ninguén, anque os espazos estean ao pé da casa", láiase o enxeñeiro industrial Manuel Lara, responsable de Buxa, asociación para a defensa e coñecemento do patrimonio industrial galego. "Debemos clarexar o que vai entre o conservacionismo esaxerado e o patrimonio compatible con usos novos. Non é o mesmo a central eléctrica do Pindo cós muíños fariñeiros". O inventario, en calquera caso, haberá que facelo antes.