Homenaxes e crucifixións

De cativo, nas procesións de Semana Santa, nunca souben discernir se eran unha homenaxe e un desagravio a Xesús Cristo ou unha performance na que se repetía con entusiasmo o seu calvario e crucifixión. En verdade ía xente desacougada, sobre todo mulleres con panos na cabeza e candeas nas mans, mais logo vías os cregos en comandancia coas autoridades e logo toda aquela formación de encapuchados marcando o paso en ibérico Ku-klux-klan e un tiña a sensación de que como pillaran vivo ao barbas de Galilea ían remacharlle ben os cravos.

A verdadeira historia da cultura ofrece tamén moitos espectáculos de usurpacións, ironías máis ou menos crueis e hipócritas liturxias. Hai un conto de Vladimir Nabokov, o que leva por título Un poeta olvidado, no se que se relata dun xeito maxistral, implacábel, como pode chegar a funcionar nunha sociedade a vil enxeñería que permite convocar encol da mesma persoa a coroación, o espolio e a desmemoria. Digamos en brutal resume xornalístico, que Nabokov conta a historia de Konstantin Perov, coñecido como o Rimbaud ruso, a quen se lle negou a entrada na súa propia homenaxe, pois os gardas confundírono cun vello vagabundo.

Os galegos somos moi bos na arte da homenaxe. Cultivamos esa tradición

O outro día, ao ver as imaxes da última soidade de Isaac Díaz Pardo no monte de San Marcos, pensei en Konstantin Perov e lembreime da mala besta das sete cabezas e dez cornos da Gran Babilonia. E tamén dun tango que se cadra Isaac non ignora: "No le hagas caso al desaire con que te trata la suerte".

Non fagas caso, non, mais hai que preguntarse qué ocorre nunha sociedade, no seu funcionamento e sistema de valores, para que se poida perpetrar este proceso de baldeiro dunha obra e dunha vida como se asistiramos en vivo a un drama de Ibsen. Cómpre recordar algo do que Isaac significa, agora que algún mona o alcuma como "o vello dos pratos".

E logo qué significa Isaac? Non teño reparo en que se lea aquí, o que lle dixen en carta: "Hai cousas que non poden subtraer, que non che poden roubar. A túa historia, Isaac. Non a Historia en xeral, abstracta, senón a túa. A do rapaz que fixo falar cun graffiti liberador en 1936 as pedras do Obradoiro. Aquel Si ao Estatuto de Galicia. A do mozo que pintou maternidades para renacer, ollos para ver, figuras amantes para encher o baleiro de postguerra. A do home que se arriscou a contar a verdade de Galicia nun dos libros máis históricos da nosa historia, o Galicia, hoxe de Ruedo Ibérico. O home que falou por vez primeira de ecoloxía. O home que realizou soños como quen fai pan da fariña das sombras: o soño dos galeguistas de Nós, o soño dos internacionalistas da Bauhaus. O home que creou a mellor arca para a memoria antifascista: a colección dos Documentos para a Historia Contemporánea. Nin dente a dente, nin óso a óso, poderán roubar a túa historia, o relato da túa vida. Hai outra cousa que non poden roubar Isaac. A túa vellez. Non poden roubar a túa vellez, Isaac, esa construción da sutileza, da valentía, do desexo e da beleza".

Profesionais da traizón

Os galegos somos moi bos na arte da homenaxe. Cultivamos esa tradición, ese oficio, ese ornato das coroas de loureiro. Mesmo coido que somos xenerosos no homenaxear. Con moita cociña. Con multitude. Que non falte de nada. Que non falte ninguén. Mesmo os inimigos van á homenaxe. Ás veces son os que máis brindan, os que máis bourean. Non o fan por mal. Non estivo Xudas na Santa Cea? Alí aguantou como un campión toda indirecta. Mesmo a moza que serviu: "Ui, ui, ui, como cheira a traidor!". Si señor, hai que ser profesionais, mesmo para a traizón.

Porque esa é outra. Hai moita tradición no homenaxear, mais tamén a hai no esquecer. Na ingratitude. Unha xenerosidade, un darse a tope, na traizón. Ademais, o que traizoa non é por traizoar. Como Xudas. El a Cristo non o quería mal. O que el quería era unha leira. Co que o pagaron, mercou unha con balado ben choído e unha figueira (da que se colgou). Esa tamén é unha particularidade nosa. O que traizoa non é por traizoar. O que quere é mercar unha leira.

Así que aquí hai que ter moita conta das traizóns. E tamén das homenaxes. Das medallas. Dos premios. Dos nomes das rúas. O outro día lin unha nova deprimente nas páxinas de sucesos: "Pión grave por atropelo en Manuel Azaña". Pobre Azaña. Era o único nome que aparecía no titular, mais el non conducía o vehículo! Non sabemos o nome do pión nin o do conductor. A culpa vai ser de Azaña. O outro día protestou moi alporizado o señor Conde Roa porque non lle puñan o nome do xefe Fraga a unha rúa en Santiago. Non o entendo. Para que quere máis rúas Fraga, se xa ten ducias en Galicia e España? Imaxinen o informe da Dirección Xeral de Tráfico: "Máis de 1.000 accidentes no que vai de ano nas rúas Fraga".

Aí quen andou listo foi Ben-Cho-Shey. Non era maoísta, mais algo tiña de mestre chinés Xosé Ramón Fernández Oxea, nado en Ourense en 1896 e falecido en Madrid en 1988. Coñecémolo alí, de estudantes. El escribira crónicas da guerra de África que son mostras do mellor xornalismo galego da historia. Era tan boa persoa que en Belén sería ao tempo o neno e o boi. Na lápida do sartego deixou escrito que non quería nada de homenaxes nin distincións porque esas cousas "ou se fan a tempo, ou non se fan".

Mais nin sequera as homenaxes en vida son garantía de nada. Velaí está o caso de Manuel Curros Enriquez e de tantos e tantas Konstantin Perov da nosa historia. A comezar por Francisco Añón, o mestre da xeración do Rexurdimento, que deu a pel por Galicia e só atopou morada de vello nun hospital de mendigos de Madrid, en abril de 1878. O propio Curros dedicoulle, en castelán, un dos poemas máis estarrecedores da memoria literaria galega, Conjuro en la muerte del poeta Añón:

"De las musas ungido, / cantó el Progreso, / la Libertad, los fastos / de nuestro pueblo; / mas ingrata la Patria / ni oyó su acento, / ni dio alivio a sus penas / ni a sus tormentos. / Hoy que, mudo, vencido, / su último sueño / duerme donde reposan / los pordioseros...".

Non foi mala, á fin, a derradeira compaña para Añón. Xace cos seus, cos máis pobres. Máis doente é, se cabe, o caso do propio Curros. Volveu de Cuba en abril 1904, xa idoso e canso, coa secreta esperanza de que encontraría un medio de sustento no derradeiro treito da vida. Mais o que atopou Curros foron homenaxes e máis homenaxes. Mesmo a coroación como gran poeta de Galicia, no Teatro Principal de Coruña, o 21 de outubro de 1904. A carta que Curros envía ao seu amigo na Habana Ramón Armada, despois do evento, é dunha categórica lucidez: "Semejante agasajo, en otra edad me hubiera estimulado, hoy, después de lo sufrido, me entristece profundamente y lo considero una fiesta fúnebre, una especie de entierro a que me hacen asistir en vida (...) Y las señales son mortales: ¡me aclaman!". Dous días despois, volvía embarcar para Cuba, para traballar en El Diario de la Marina, sen ter achado un emprego como xornalista na Terra. Morreu na Habana catro anos despois. O seu corpo foi embalsamado e retornado de inmediato no vapor Alfonso XIII. Como é sabido, o seu enterro, con todos os honores, foi o máis concorrido da historia de Galicia.

Si, hai que ter conta das homenaxes. Non sexa que, sen querer, deixen nun plano secundario a inxustiza. Sobre todo cando a inxustiza é manifesta. Cando a sociedade pode percibila como un thriller, como un episodio de serie negra. Cando a inxustiza aínda pode ser, en parte, en vida, reparada.