O 'si' de Isaac

Hai unha foto da nenez, aos tres anos, na que xa leva unha bata de traballo. Aparece co pai, Camilo, e coa irmá Mercedes, na horta da casa da Tumbona, en Santiago. Pai e neno están sentados. O corpo do pai fai de atril. Sostén un gran libro no mesado das pernas. O neno ignora a cámara fotográfica: ten que facer. As súas mans traballan no libro, están en acción. O dedo indicador traza un suco na liña e conduce a ollada.

Outro valor desta foto son as cores verdadeiras que suxire o branco e negro. O banco, o libro e as mans do pai semellan feitos da mesma árbore, dunha mesma madeira brunida á intemperie. Porque a arte de Camilo Díaz Baliño, mestre dos carteis e escenógrafo, ten ese selo de ir vivir ao relento, e créalle á xente de a pé outro espazo que antes non tiña, unha porta de dobre folla que a ollada pode abrir se quer atravesar catro paredes.

A idea desa arte á intemperie, unha segunda natureza enxertada, é un primeiro saber da herdanza que o pai deixou a Isaac. Tamén o de ser quen de crear espazo de vida alí onde hai o medo do baleiro.

A FALA DAS PEDRAS

Hai outra foto na que falan as pedras. Non é fonética-ficción. Pode verse o que as pedras din: Si.

Isaac transcribiu esa onomatopea dun erotismo histórico, un si, quero, si xeolóxico ao xeito de graffiti no lousado do Obradoiro. Logo subiu ao alto do pazo do Raxoi e fotografou en picado ese si, o si, quero, si do 28 de xuño de 1936, o día riseiro en que Galicia votou un Estatuto de Autonomía que no seu limiar dicía que ese autogoberno se acadaba "sen odiar".

Aos poucos días, a maquinaria pesada do odio e da alta traizón ponse en marcha para esmagar todos os sis de España, o espertar do desexo. Porque o golpe fascista foi sobre todo unha conspiración de odio contra o desexo, a xenreira contra os corpos que abrazaban novas formas, contra os carteis que abrían portas de dobre folla nos muros, contra o soletrear erótico das linguas que perden o medo.

A ollada de Isaac, como a cámara do Cine-Verdade de Dziga Vertov, ten un obturador que non se pecha. De primeiras, o mozo salvouse da cacería humana disfrazado de cego: os seus ollos vían como nunca. Pensarían que estaba agochado nun faiado, mais a súa ollada estaba ceiba, a toda presa andaba para filmar a calor específica da humanidade antes de que chegara o terror cos seus caíños.

Esa é a fonte da súa lendaria enerxía, a enerxía de Isaac. Algúns confúndena coa nostalxia, mais non. É a calor específica da humanidade. O golpe das armas que instauraron un Estado criminal tiña por obxecto o espolio da esperanza para sempre. Hai quen pensa que a esperanza é unha abstracción como calquera outra. Mais a esperanza non pode vivir esgazada da vida. Necesita crisálida, que alguén a leve, aínda que sexa con impedimenta de loito.

O pai asasinado, a nai entolecida polo crime que lle levou o home querido, cazados os compañeiros, compañeiriños, tratados como alimarias, saqueado o Seminario de Estudos Galegos, toda aquela provisión comunal do saber, sentindo as poutas, a rozadura da gadaña, nese intre, nesa ponte da vida e da morte, Isaac atopouse cunha fuxida malferida. Alguén tiña que facerse cargo dela. Da esperanza. Isaac foi elixido. A esperanza meteuse nel, como nunha arca coas cadernas de óso, esa calor específica da humanidade.

O HOME ESPIDO

Hai outra retrato fotográfico de Isaac. Está en bañador, diante do mar, mais nin el semella un bañista no lecer do verán nin o mar, o Mar da Prata. Vese que a foto forma parte dun relato. Están sós, home e mar, e nesa posición dun Odiseo emigrante que se descubre en realidade exiliado. Esa gravidade da posición do bañista corresponde a un home espido, valentemente espido na viaxe interior e exterior, como espido está o mar.

A parte invisíbel do retrato é a do pintor que daquela decide non pintar, arrombar os pinceis e pechar a artesa dos óleos. Quen coñeza a obra de Isaac, digamos por exemplo as súas Xentes que ollan, a Muller que leva na cabeza as cousas que vai percisar na vida, os Estudos e variacións encol do tema da parella, as arrepiantes Crucifixións, a visión dun Bosco vangardista d'A nave espacial, eses lenzos maxistrais que van do gozo sensual ao agoiro estarrecedor do esnaquizamento do sentido, quen coñeza esa obra feita con man sincera, eses lenzos que enchían o baleiro con información esencial e beleza perturbadora, quen coñeza, en fin, esa obra terá que laiarse, mesmo considerar inexplicábel, dun rigor radical, mesmo inxusto, a decisión de pechar ese estudio de pintor que fora tamén almeiro das súas primeiras cerámicas feitas cunha materia case transparente chamada sutileza.

Mais a man sincera, o pincel de Isaac, é un prolongamento do profundar da ollada que agora mira o mar ao xeito do mirar mariñeiro: quen ve camiños. Se deixa a arte de pintar, non é por perda do desexo ou por insensata arroutada. É un xeito verdadeiro de exiliarse para sempre dunha realidade impostora, de saír do beirado, tomar unha opción na historia dramática da cultura: os lenzos son sudarios de Luis Huici e e Francisco Miguel, artistas coruñeses asasinados polo fascismo, e os outros grandes pintores están na diáspora.

Na Arxentina, na convivencia do desterro, reactívase a calor específica da humanidade que Isaac leva dentro. Agora entendemos o retrato de Isaac diante do mar. É a ollada dun agrimensor do tempo, dun topógrafo da esperanza. Isaac volve de América cunha memoria creadora de espazos. Esa é a misión que trae e á que se entrega. Galicia era un cráter, a marca do medo, a morada do baleiro. Sen espazo, sen hábitat, non hai ser. Poderíamos dicir aquí o que deixou escrito Joseph Roth verbo da outra Galitzia: a patria era un cadro afundido.

O CONSTRUCTIVISTA

A memoria que trae Isaac ten a forma dun cigoto constructivista, o primeiro dos circos concéntricos. O home que saíu de dentro dos cadros ponse a encher o baleiro, a abrir espazos sen medo, almeiros criadores, lugares onde se poda dar a esperanza con vontade de estilo. Hai outro retrato de Isaac no Castro de Samoedo (Sada). Leva a dous nenos, os fillos Camilo e Rosendo, nunha carretilla, entre árbores froiteiras. O retrato humorístico dun transportista da esperanza, porque a esperanza gosta dos fogares nómades, de ter casa, si, mais que se mova. Por iso hai unha compoñente de esperanza tan grande na cultura tal como a entende Isaac: é un fogar en movemento.

A cultura forma parte da necesidade, non do desbaldir. A cultura, como un dos seus cadros, ten a imaxe da muller que leva enriba da cabeza as cousas necesarias para vivir. Isaac é un pesimista riseiro. Pesimista porque utiliza a razón e ten o instinto da nai Terra, non no sentido retórico senón do corpo que é parte de Gaia, e sente os seus latexos. Mais tamén utiliza o vento adverso como unha enerxía.

N'O divino sainete, Curros describiu de xeito esperpéntico como os precursores e heroes do Rexurdimento eran devorados crus. Tamén nisto a biografía de Isaac é exemplar. O home máis valioso, o icono vivo dunha Galicia creadora, atacado polas poutas da cobiza, do capitalismo impaciente, nun episodio que nos fai evocar o máis duro Shakespeare: "Moito peor que o dente máis afiado da serpe é a ingratitude".

Xa o dixo Roland Barthes na loanza de Antonioni: a condición do creador, de quen se entrega á súa misión con integridade moral, é fráxil. Mais non. O sinistro anxo da desmemoria non poderá nunca con aquel mozo que un día fixo falar a materia máis silandeira de Galicia, a pedra, e que dixera si.

Velaí vai Isaac: el é o espazo, a enerxía que se dá, a calor específica da humanidade. A memoria que é cigoto, que é nación de ceibes. A divisa irmandiña que puxo a Deus a rentes da terra, como un máis a derrubar castelos: Deus fratresque gallaeciae! (Deus e os irmáns galegos). Ou sexa, ninguén por riba de nós.

Si, dixo a Terra. Si.

As imaxes corresponden ao libro colectivo Isaac Díaz Pardo: creación e compromiso na Galicia do século XX, editado pola Deputación da Coruña, que verá a luz o vindeiro mes de febreiro.