Non é a saudade, é a falta de pintura

Unha das pequenas xoias da miña biblioteca é un exemplar de La Saudade, un volume de ensaios publicado pola editorial Galaxia no ano 1953. Era unha época no que o ensaio tiña certo peso na cultura do país, que non estaba aínda sepultada por moreas de novelistas e poetas en estado de fertilidade permanente. Como xénero elevado, propio de minorías cultas, o ensaio tiña a función, dende a óptica dos galeguistas agrupados naquela editorial, de prestixiar, entre a escasa masa lectora do país, un idioma tido por propio de rústicos nun momento en que a ditadura estaba no seu apoxeo, as clases medias republicanas e nacionalistas en desbandada e os idiomas peninsulares en suspenso, dado que o seu uso, fora do contexto coloquial, se tomaba como síntoma indefectible de veleidades separatistas.

Hoxe a saudade pode ser entendida como unha forma común de experiencia humana

Se algunha vez fomos definidos por eses trazos, ese momento xa pasou

Ademais, a propia personalidade dos autores dos ensaios non deixaba lugar a dúbidas. Entre eles se atopaban tres homes que pertenceran ao Partido Galeguista: Ramón Piñeiro, que non había tanto tempo que deixara o cárcere; Lois Tobío, exilado en Uruguay, ex diplómatico da República, e Salvador Lorenzana ( pseudónimo de Francisco Fernández del Riego). Tamén dous médicos humanistas de tradición republicana, Domingo García-Sabell e Juan Rof Carballo; un novo Xesús Alonso Montero, despois comunista e -a excepción- F. Elías de Tejada, excéntrico carlista, ademais de Manuel Vidán. Como se ve, un mostrario que non era para volver tolas de entusiasmo as autoridades franquistas.

A selección do tema non era azarosa. A Saudade cumpría un doble requisito. Por un lado era asunto de aspecto inocuo que se prestaba a ser entroncado coas grandes correntes do pensamento europeo do momento -nomeadamente o existencialismo- e que, por tanto, lexitimaba as valencias culturais propias (na mesma colección de ensaio se anunciaba a próxima publicación do "Da esencia da verdade", o texto de Martin Heidegger ).

Por outro, sen embargo, o tema encerraba certa carga de profundidade. Ao fin e ao cabo, a Saudade parecía unha disposición de ánimo de estrita filiación galego-portuguesa e suxería a existencia do que en termos máis francos se denominaría un carácter nacional. Asentar a saudade como un trazo diferencial era unha maneira de afirmación do que entón se daba en chamar a personalidade galega. Xunto co lirismo e o humorismo se supoñía que a Saudade marcaba o ton da espiritualidade do país.

Pero precisamente esa caracterización da Saudade é a que nos coloca tantas dificultades hoxe. Pois, nun país no que o debate público versou en datas recentes sobre se debemos de aprobar ou non que Ana María Ríos pague a hipoteca do seu piso co diñeiro das fotos da súa real presenza en coiros en Interviu; sobre se Pescanova pode permitirse o luxo de tratar ao Goberno de Galicia como sen dúbida trata ao de Namibia e onde soubemos que o indixente afogado no mar do porto de Vigo era un ex traballador e sindicalista de Ascón, que veu a súa vida desfeita pola reconversión naval ¿alguén ten valor como para definir a galeguidade en termos tan melifluos ?.

Este, que sempre foi un país duro, digan o que digan os que queren facer de nós un país de rústicos humoristas; este que é un país no que habería máis motivos para escribir traxedias gregas que poemas líricos -aínda que, xa o sabemos, as dúas cousas non se exclúen- ¿ admitiría hoxe unha versión tan doce de si mesmo sen incorrer en hipócrita mentira?

Se algunha vez merecemos ser definidos por eses trazos temo que ese momento xa pasou. Ao sumo, tal vez podemos estar dispostos a admitir que determinadas experiencias históricas que aínda non finalizaron o seu ciclo histórico -a emigración- condicionaron un sentido da Saudade ou a morriña.

Poderiamos chegar a entender que o clima, a xeografía, o estar situados no borde do Atlántico ten algún tipo de implicación sobre a forma de ser colectiva, á maneira en que o entendían os grandes viaxeiros románticos - un Téophile Gautier-. Poderiamos entender a retranca como unha forma de intelixencia dos probes fronte aos ricos. Pero sería, en todo caso, sempre unha manifestación dunha continxencia máis que dun destino.

En realidade, esa dificultade, ou esa imposibilidade, xa a debeu de notar Ramón Piñeiro quen, de feito, na súa Filosofía da Saudade fai unha lectura en clave existencialista de concepto tan elusivo. Cando caracteriza a Saudade como "o sentimento da singularidade ontolóxica do home", como un modo de acceso íntimo ao misterio da existencia, está dándolle á palabra un sentido metafísico que se compadece mal coa súa adscrición a unha dada comunidade humana. O mesmo sucederá, nunha xeración posterior, con Andrés Torres Queiruga cando afirma que a Saudade de plenitude nos relaciona co Absoluto.

Nunha época en que o pensamento filosófico tende a ser contrario a postular esencias, en que a identidade entendida á maneira platónica -como algo de absoluto e permanente- só pode ser afirmada por pensadores anacrónicos - fundamentalistas, extrema dereita ...- e, en que, en definitiva, todos valoramos a posibilidade de comezar de novo, sexa en termos da propia existencia, sexa en termos da vida dun país, como o fixeron España e Galicia dende 1975, a Saudade só pode ser entendida, en todo caso, como unha forma da común experiencia humana -como a nostalxia ou a melancolía.

Dende logo, eu quedo sempre asombrado cando contemplo a un gato. Fascíname a maneira en que quedan absortos. E non podo dicir máis que teño saudade dese estado. Tal vez ten que ver cos signos e co modo en que teñen configurado o funcionamento do noso cerebro. Os humanos desenvolvemos unha mente que ten a particularidade de poder emanciparse do puro presente para abismarse no lonxe e no distante. As linguaxes son como enormes redes que nos permiten capturar aspectos do mundo. Non só do mundo presente e circunstante, da realidade que ostensiblemente nos rodea, senón das ruínas de Cartago, a Baía de Sidney ou das cidades dunha civilización ao Blade Runner. Ese poder danos toda a inmensa capacidade de transformación que posuímos, dado que podemos representarnos problemas futuros e construír posibles solucións para eles.

Pero, a cambio, a nosa mente ten unha innata capacidade de distraerse. Isto é, unha innata necesidade de distraerse. Pois o mundo se nos escapa sempre. Se nos escapan a vida e os afectos, os escenarios da nosa infancia e o rostro das montañas e chairas que pisamos. Temos saudade da benevolencia dos amigos e das risas pasadas, tanto como das campañas de Alexandre en Persia, ou da Africa das películas de Tarzán que viamos de pícaros. De todo aquilo que somos capaces de imaxinar e desexar temos saudade. Pero isto, temo, nos sucede o mesmo se nacemos en Estambul que en Praga, en Lima ou en Catay. Sempre estamos lonxe de nós.

A Candido Pazó téñolle escoitado moitas veces esta anécdota: nunha ocasión foi a Lisboa acompañado do seu pai para un asunto propio dos seus negocios teatrais e que tiña relación co director portugués Helder Costa. Como a cousa ía levar toda a tarde, o pai foi dar unha volta pola marabillosa cidade e, cando volveu, o Helder Costa preguntoulle:

-¿Que tal, señor Cándido, gustoulle Lisboa

Pregunta ao que o pai do Pazó respondeu cun lacónico: -Psssssaaa

E dixo o Helder:

-É a saudade!

E respondeu o Señor Cándido:

-Non é a saudade: é a falta de pintura.