Picasso está no vento

Está nas páxinas do catálogo de subastas de Durán. Á esquerda un Tapies, á dereita un sinxelo debuxo a rotulador azul en papel branco cunha medida de 20,5 x 27, cun prezo de partida de 36.000 euros (5.989.896 pesetas). Representa unha muller cunha sella de auga enriba da cabeza. O título é Campesiña galega. Leva unha dedicatoria en grandes trazos: Para Lola González. Ten ao dorso un certificado de autenticidade. Quen asina é Picasso. A data é 9-9-72. Ao tempo que miro a figura da muller que leva unha cousa esencial enriba da cabeza, un amigo ben informado cóntame outra nova mercantil, levada con discreción: o mellor cadro da etapa coruñesa de José Ruiz Blasco, pai de Pablo Ruiz Picasso, propiedade dunha familia herculina, e que representa o interior dun pombal, está en venda.

É o outro lado do mercado da arte: que nos fan rabuñar na saudade pousada nas obras, que axita as mans que pintaron nun presente recordado, mentres cantan as cifras: Adxudicado!. "Levantouse o vento na Coruña e xa nunca acougará", escribiu Pablo nun dos seus apuntes. Algo dese vento debéuselle meter na cabeza. Case cinco anos de vento, entre 1891 e 1895, dan para un bo fol. Hai un Picasso galego, un Picasso coruñés, o tempo decisivo do neno que se fai mozo, e do que case ninguén se lembra fóra da Coruña. E este foi o seu embarcadoiro creativo: onde viviu a decadencia do pai, incomprendido ata o sarcasmo, e onde fixo da cidade, personaxes e paisaxes, un obradoiro que bulía. Ademais de lenzo e papel, pintou no que se lle puña por diante. Nos libros de texto, en pelica de pandeiros, en cunchas, en táboas das caixas da Fábrica de Tabacos. A pomba da paz, por dicilo así, é pomba coruñesa. Naceu no pombal pictórico do pai e no ceo do Orzán.

Tempo de ferretes. Houbo dous cadros que sempre acompañaron a Picasso. Dos que endexamais quixo desprenderse. Pintados a comezos de 1895, con 13 anos. Foron expostos na rúa Real, nunha carpintería, e causaron xa fonda impresión. Os que fixeran escarnio do profesor Ruiz Blasco, na calidade de pintor, recoñeceron un máis que prometedor xeito no fillo. Ao pai de Picasso doéronlle moito as picaduras e semella que o acabamento foi un comentario sen asinar sobre un cadro de flores: "Figúrasenos que está algo distante de dominarlo [o tema floral] y de imprimir a las flores que pinta la frescura, la transparencia, el color que tienen seguramente las que le sirven de modelo". A verdade é que había un cualificado toque de ferrete, moi mordaz, no xornalismo coruñés da época. Por exemplo, cando o gobernador Maximiliano Linares Rivas afirmou no discurso de apertura do curso escolar que "nunca venció a la inteligencia la brutalidad del número", obtivo en La Voz de Galicia a seguinte chuza: "No estamos de acuerdo y ahí está la mayoría conservadora que nos da la razón en nuestro aserto".

O pai de Picasso integrouse nos círculos republicanos coruñeses (con maioría no concello, mesmo en tempos monárquicos) da man do doutor Pérez Costales, a quen retrataría Pablo. Con el, viviu a recepción ao apóstolo da liberdade Pi i Margall e asistiu a un mitin do apóstolo socialista Pablo Iglesias. O doutor Pérez Costales foi quen de encabezar unha marcha contra a intromisión papal no poder civil. Miles de coruñeses a cantar nos Cantóns A Marsellesa e o Himno de Garibaldi para que oíran no Vaticano. Tíralle do aire! Velaí unha das máis valentes e simpáticas personaxes do relato cívico coruñés e galego, víctima do virus do esquecemento. Cómpre lembrar tamén, agora que estamos de centenario, que o pai de Picasso formou parte da comisión promotora da Academia Galega e compartiría algúns grouchos cos da Cova Céltica.

O enigma dos amores. O cadro da moza dos pes descalzos debería situarse sobranceiro na historia misteriosa do desnudo. No suxerente apartado dos corpos que non están espidos, tal como o vello Rubens pintou á garrida Helene Fourment: vestida cun abrigo de peles. O eixo do desexo vai dos pés á ollada. É aí, na ollada, onde está o centro sexual. No ollar da retratada. É dicir, na ollada de Picasso. Só se pode pintar un cadro así, aos trece anos, cando se trenza un entendemento secreto entre o desexo e o saber.

Hai un saber pintar porque hai xa un extraordinario saber ver. Un indómito querer ver. Existe certa lenda con ese cadro, e máis debería haber. Quen era a moza dos pés descalzos? É a Carmiña, filla de pescantina, da que se fala como un primeiro amor de Picasso? Ángel Padín, na súa imprescindíbel pescuda (Los cinco años coruñeses de Pablo Ruiz Picasso, 1891-1895, editado pola Deputación coruñesa), defende outra tese: a moza dos pés descalzos sería Ángeles Méndez, outro "amor platónico", a quen coñeceu nos corredores do Instituto Eusebio da Guarda. Padín aporta como proba unha foto que mostra o parecido entre a mociña do cadro e a "guapa nena coruñesa" e tamén testemuños da familia de Ángeles. Para min a resolución do enigma é a seguinte: a moza dos pés descalzos é a que ficou no cadro. Non me estraña que Picasso non quixera separarse dela. Nin do home da gorra, ese mendigo rexo como adoitan ser os esmoleiros coruñeses, que trocaban carácter e estilo por moedas.

A liberdade da ollada. A Coruña foi, si, o berce artístico, o primeiro obradoiro de Picasso. Pódese dicir que todo está aquí en cerne: o poder do desexo, a transgresión que agroma no humor das primeiras caricaturas e a sensibilidade social. E, sobre todo, a liberdade da ollada. Cando o pai chegou, na primeira viaxe para tomar posesión da cátedra de Figura e Adorno na escola de Belas Artes, escribiu unha carta á muller Tiña razón. O rapaz pintou a paisaxe da Torre en táboas tabaqueiras. Pintouna chea de vento no seu monte a bravo, ceiba da impaciente barbarie constructora e do mal gusto e gasto dun absurdo mobiliario urbán que hoxe van camiño de cegala e desfigurala. Hai que facer de Picasso un dos nosos, ao xeito que quería Luís Seoane. Non se trata só de dar máis vida á somnolenta Casa-Museo da rúa Paio Gómez e contido e sentido aos roteiros. Por qué non facer da vella Prisión provincial, a carón do Faro de Hércules, un Obradoiro de artes e vangardas que leve o nome de Picassos? Así fixeron en Dublín co vello cárcere. Que veña de volta non oficial, a tourear as ondas, e co seu indómito querer ver. Como? A resposta está no vento.