O librepensamento coruñés

A Coruña, despois das pasadas eleccións, vive un cambio no relato político. Mais o estado de espreita, ese stand by, non só atinxe á partida polo control do poder institucional. Confígurase un novo tempo para A Coruña como obra aberta. Unha oportunidade de renacer cultural, de re-escrita, de espertar local con proxección universal, despois deste tempo de baleiro, no que os creadores coruñeses tiveron que optar entre ser cortesáns, fantasmas ou desaparecidos.

Ao perder a maioría absoluta, non foi derrotado Xavier Losada, o sucesor de Francisco Vázquez. Quen perdeu votos, moitos, foi o agoiro do continuísmo. A sensación de que o poder municipal estaba tutelado. Movido por fíos, como no teatro de monicreques. Na Coruña, cando o pobo puido falar, endexamais gobernou a dereita. As urnas decretaron a morte anunciada dunha política esquizoide. Un autoritarismo democrático. Unha dereita con votos progresistas. Un coruñesismo moi pouco coruñés, alleo na tona e na cerna á verdadeira tradición da cidade: o librepensamento.

A Coruña tivo neste período como modelo a referencia medievalista da cidade-estado. Gobernaba un príncipe, a quen no lle importunaba a caricatura que del facía Siro López como o Rei Sol. Son cousas da vaidade, que hoxe se poden ver cunha distancia cómica. Mais ese estilo non ficaba o espazo pacego. Marcou a cidade. Non fago caricatura, senón que reflicto o autorretrato do protagonista: Non hai esquerdas nin dereitas, senón coruñesismo. E só había un sinónimo para esa doutrina: o vazquismo.

A pluralidade política estaba sometida a ese desiderátum. Un algo mutante chamado coruñesismo e que só quen tiña a chave do oráculo podía definir. Curioso paradoxo para un anti-nacionalista: o coruñesismo acadaba a dimensión dun nacionalismo populista, totalizador. Levaba a unha división subxacente: a de amigos e inimigos. A crítica ao mandatario, aos seus actos, era un ataque á cidade.

Non vou entrar no anecdotario persoal. Se escribo isto é pensando que estamos ante a oportunidade de avanzar nunha realidade máis intelixente. Entre todos os paradoxos, quizais o máis rechamante é que este coruñesismo resultou na práctica moi pouco coruñesista. A máis clara evidencia témola no eido da cultura. Todo a grande creatividade local que emerxeu nos anos 70 e comezos dos 80 foi neutralizada, dificultada e esluída. Velaí, por citar tres publicacións que fixeron de almeiros, as xeracións de La Galga, Luzes de Galiza e La Naval. En teatro, en cine, nas artes plásticas, na literatura, na arquitectura, na música.... A Coruña era un fervedoiro, un obradoiro que bulía e que permitía albiscar a cidade atlántica como un esperanzador embarcadoiro. Non era unha fantasía colocala no mapa mundi como unha referencia internacional nos eidos da creación cultural. Mais outros entenderon que chegara outro intre estelar: o dos toureiros no Coliseo. Podía ter nacido outra cousa. Xa que molestaba a cultura galega en galego, podiamos ter asistido á apoteose dunha cultura en castelán ou inglés. Mais non naceu ren. Rien de rien. Nothing. Era a cultura libre a que incomodaba.

Equivócome. Claro que naceu. Claro que houbo resistencia e re-existencia. Se hai un coruñesismo enraizado, verdadeiro, non falaz nin hipócrita, é o do librepensamento. Esa liña que vén dende os ilustrados, de Lucas Labrada e Joseph de Cornide, que dende A Coruña inauguraron o pensar Galicia. A Coruña do Café da Esperanza, o primeiro café liberal de Europa, e que era algo máis que un café. A Coruña Porlier, o heroe liberal, o máis brillante militar da historia española, mariscal de campo aos 25 anos, que morreu aforcado polo absolutismo, mentres aos seus pés ardían as exemplares proclamas: "Chegou o día feliz e desexado en que despois dunha resolución heroica e gloriosa damos principio a quebrantar as cadeas da escravitude máis onerosa que coñeceron os séculos..." Unha mociña de 13 anos, Xoana de Vega, escribiu a denuncia da morte de Porlier no Campo da Forca. O seu pai, liberal, queimouno para non poñer en perigo a vida da familia.

Na casa desa mociña, cando xa era muller, preparouse a Revolución Galega de 1846, o movemento democrático e provincialista máis coñecido agora polo nome dos dirixentes fusilados, os Mártires de Carral. A Coruña dos republicanos federais. Do urbanista Juan de Ciórraga. Dos editores progresistas. Da Biblioteca Gallega. Das cigarreiras e misteiras que lían a Émile Zola e facían folgas pioneiras. De Ramón de la Sagra, socialista utópico, compañeiro de Proudhon e que se cadra morreu en París, na Comuna do 71. A Coruña das escolas laicas e racionalistas da Antorcha Galaica do Librepensamento. A Coruña da máis importante Irmandade da Fala, con tantas mulleres como homes. A Coruña da transatlántica Alfar, A Coruña das bibliotecas e centros de estudos libertarios. A Coruña dos barrios-xardín como o Campo de Marte promovidos polo socialista Maceda. A Coruña da Agrupación Republicana de Mulleres e das anarquistas Mulleres Libres. A Coruña do primeiro ministro Casares Quiroga e do boxeador de Brazo y cerebro Arturo Meirás. A Coruña de Ánxel Casal e María Miramontes: a Minerva impresora e a Singer costureira a faceren posíbel a Editorial Nós... Houbo quen pensou que esa Coruña se perdera como se perdeu da vista o río de Monelos.

Mais esa Coruña sempre seguiu existindo. Na Terra e no Desterro. Soterrada e underground. E vai rexurdir. Mirade os ensaios de Xavier Seoane (Atravesar o espello, O sol de Homero, Saudar a vida: unha defensa das humanidades na sociedade do coñecemento) e entenderedes o porqué. Rexurdirá como obradoiro creativo. Como embarcadoiro de ideas. Se é que atopa a enerxía alternativa, sen paranoia de inimigos. Se é que se concibe como cidade aberta, sen a mala sombra dos poderes escuros.

AS MIGAS

A Biblia da Coruña. Podemos imaxinar A Coruña como unha invención do mar, ao xeito da pintura de Urbano Lugrís ou de Francisco Miguel. Ese lugar arredor do Faro que foi nas orixes A Coruña transfórmase na Idade Media nunha cidade de realengo, e consolídase ese proceso no foro de 1208 cando se constitúe como un concello de funcionamento aberto, onde os habitantes eran convocados ao adro de Santiago polo tanguer das campás. É un factor histórico remoto, mais coido que non deixa de ter a súa importancia nesa configuración dunha sociedade aberta. Por iso imaxino que debeu ser moi traumática a expulsión da comunidade hebrea. Segundo os estudos existentes, non había un antisemitismo en Galicia, antes da orde nefasta do 31 de marzo de 1492 que dictaron os Reis Católicos. A Coruña tiña que ser unha praza importante para os xudeus, como proba a Biblia Kennicott, ou Biblia de Oxford, ou máis propiamente Biblia da Coruña, feita aquí en 1476, unhas das máis fermosas coñecidas, que andou pola diáspora sefardí ata ser mercada en Inglaterra en 1771.

ESE LIBRO PRECIOSO SALVOU A VIDA POLO MAR

Os Corunna Boats. O mar trouxo moitos outros libros, que foron modelando tamén o libro da cidade ou a cidade como libro. Os libros prohibidos que traían os navíos dende Francia, mesturados coas mercaderías, para xente fundamental na xestación da cidade libre pensadora. Os escritos que chegaban canda o tabaco de Virginia ou Lousiana para a fabrica coruñesa, administrada por liberais. Escritos que traían por exemplo a Constitución dos Estados Unidos de América, e que falaban de revolución, porque os fundadores dos Estados Unidos de América eran revolucionarios, mesmo perigosos revolucionarios. Pois ben, eses ideais revolucionarios viñeron tamén envoltos en folla de tabaco. O mar. O mar fixo liberal a Coruña. Estaba tamén a liña de correo marítimo entre Coruña e Falmouth, aberta dende 1689, e que canalizaba toda a correspondencia entre Inglaterra, Portugal e España. Eran os famosos Corunna boats, e que a xente chamaba Os Paquetes. Imaxinen o que circularía por ese Internet. Dende logo, quen moito matinou, para mal, foi un xefe de correos chamado Alonso Uribarri, que conseguiu despois de moita teimosía - debía ser moi túzaro- a suspensión da liña en 1763 por considerar "grave perjuicio para la moral entregar al arbitrio del cónsul inglés (un hereje!) el sagrado de la correspondencia del Estado y de tantos católicos". A liña recuperouse trinta anos despois.

Os sombreiros. En 1785 están rexistradas na Coruña, entre outras moitas industrias, 27 fábricas de sombreiros, que son quen de exportar 40.000 pezas. A cidade dos 40.000 sombreiros! Iso si que é identidade.