Forxar un país

O meu amigo Bieito Iglesias ten por costume afirmar que a importancia da poesía, un xénero marxinal e de retirada, entre nós é un signo indefectible da asunción da derrota. Entendo que a afirmación leva implícita a idea de que nunha cultura con máis visos ese xénero debería de constituír unha anécdota, como é o caso en todos os países fortes e de literaturas poderosas. A novela, o xénero do home democrático, no que se expresa a relixión do individualismo, debería de ser non só a expresión dominante senón a amplamente maioritaria e -parece un corolario apropiado- buscar ao lector común.

Non discutirei o argumento. Direi, si, que existe outro xénero que tamén expresa, con maior pureza se cabe, xa non só o punto de vista do home aillado, fatigado do afán de pensar en masse: ademais ese xénero naceu ao mundo cun nome, ensaio, que xa proclama dende o inicio o seu carácter subxectivo e doméstico, a súa vontade de ser intento disposto, sen embargo, a avanzar unha opinión. Nada máis, pero tampouco nada menos.

Como dicía o querido Carlos Gúrmendez "c' est mon opinion, et je la partage". Ese orgullo do pensar en ton menor, verdadeira filosofía dunha era que xa anunciaba a modernidade, veu ao mundo no Renacemento co señor de Montaigne. Os Essais son un comezo e, ao tempo, unha culminación non só dunha forma de escribir, senón, o que é máis importante, dunha actitude, dunha forma de estar (de saber estar) no amplo salón do mundo.

Neste sentido, o ensaio é literatura de ideas, ou, si se quere, expresa a filosofía da era democrática. Máis nun país onde o número de lectores culto é escaso e onde, por tanto, non existe o ámbito intelectual que é un dos presupostos da filosofía alemá, de carácter máis denso e técnico. O ensaio pode, a través da súa forma, buscar un número máis amplo de lectores que aqueles que estarían dispostos a ler a Teoría da Acción Comunicativa de Habermas. Dende logo, non pode confundirse, como é práctica común nunha inaceptable práctica académica, con toda aquela produción intelectual que non pode meterse no saco da poesía ou da novela.

O ensaio non é o equivalente intelectual do sector servizos. Dende este punto de vista, o Sempre en Galiza é un ensaio, pero non o é, por moito que se empeñen en certos manuais e historias da literatura, nin O atraso económico de Galicia nin A propiedade da terra en Galicia, dous textos poderosos de Xosé Manuel Beiras e Ramón Villares, pero aos que lles falta ese elemento subxectivo e literario que é o que marca o ámbito propio do ensaio e que está, sen embargo, no texto de Castelao.

A esta altura dun escrito sobre o ensaio en Galicia xa debería ter aparecido esta palabra: identidade. Para ser máis precisos: a identidade de Galicia. É un debate do que non conseguimos salvarnos, pero que me temo non se resolverá nunca por vía intelectual. A construción da novela individual, como a do relato colectivo, non pode ser máis que o produto dunha relación fecunda coa complexidade, da que a teoría non é máis que un aspecto, e non estou seguro que o máis importante.

Para dar un exemplo sobre identidades urbanas, conectado co que nestas mesmas páxinas escribía hai dúas semanas: a identidade coruñesa é algo máis interesante que aqueles que, dende un certo oligopolio, tenden a reducila á súa versión Cantóns, ou Praza de Vigo, certamente de peso, pero de ningún modo exclusivas na cidade. Darlle visibilidade, presenza e peso a barrios como o Das Flores, Os Castros ou Monte Alto, indubidablemente máis populares, tal vez nos devolvese un espello menos reducionista da cidade. Tampouco estaría de máis entender ata que punto Vigo e A Coruña son magnitudes inconmensurables co mesmo metro.

Calquera de nós sabe que forxar a súa propia identidade, máis nun país tan denso en ansiedades e ambivalencias, de clases medias recentes e de clases populares por primeira vez amplamente urbanas, constitúe un esforzo que non sempre da bo resultado. Declaro o meu cansazo ante a excesiva pose que aprecio no país, produto, sen dúbida, de mil inseguridades, todas elas desculpables no recen chegado, pero que deixan á columna vertebral desexosa de atopar o masaxista máis próximo, temeroso como se queda un de que tanta rixidez lle xere unha contractura de dores irreparables.

Se o lector que me segue é intelixente apreciara que acabo de dar un cambiazo, aínda que non son o Mago Antón. Propoño formalmente que a identidade de Galicia deixe de ser un tótem con olor a naftalina para pasar a ocuparnos do nós mesmos empírico. Esa antropoloxía ridícula que nos converte en pezas de museo etnográfico á medida das diversas maneiras nas que se expresa a mala conciencia coa orixe debería ser abandonada. Estou ávido de xornalismo interpretativo, de socioloxía intelixente que faga algo máis que tabular e de novelas nas que os autores me relaten unha historia viguesa e pequeno burguesa interesante e, a ser posible, nada edificante.

Precisamos, se de verdade queremos forxar un país, para usar a expresión que en relación aos Estados Unidos utilizou Richard Rorty, aprender a redefinirnos. Se o pasado non nos vale -e ese, dende logo, é o meu caso- temos que saber divisar os trazos dos novos rostros da nación. Esas caras poden ser fermosas, pero non hai que descoidar a posibilidade de que se nos estea indo entre as mans un tesouro de enormes xoias -ágata, diamante, lapislázuli- substituídas por moeda sen valor en curso. Quen queira entenderme pode contrastar o universo tan amorosamente descrito por Cunqueiro en Xente de aquí e acolá co poema satírico de Celso Emilio Ferreiro: "Olla meu irmán honrado (..) / o palurdo de alma lerda / o tendeiro desertor / o vinculeiro da merda / disfrazado de señor".

Enfrontados a unha época de grandes e moi veloces cambios é natural que nos atrape a desorientación, ou que non saibamos coller a altura natural do diapasón. Iso non debe preocuparnos. O que importa é que a nosa honradez e decencia non desistan. A diagnose sobre os males sociais ten que darse a man coa confianza nun mesmo para atallalos. Probablemente Galicia necesita unha nova visión moral de si mesma, distinta do seu fondo, tan condicionado pola obstinación católica en manter as formas, da que un certo benpensantismo de esquerdas, inflado e retórico -e, por iso, profundamente conservador dado que alimenta a inacción-, interesado, sobre todo, en conquistar as cátedras universitarias, constitúe unha continuación natural.

O ensaio, como a prensa, a novela ou as outras formas que conflúen no espazo público da democracia, pode contribuír a crear e alimentar esa nova imaxinación de futuro. Para facelo non está de máis, nun país con verdadeiro culto ao conformismo, e dado que da imaxinación dese futuro forma parte esencial a liberalidade individualista, lembrar a advertencia de Ralph Waldo Emerson: "Quen queira ser un home, debe ser un inconformista. (...) Eu non desexo expiar senón vivir. A miña vida é para min mesmo e non un espectáculo. O que debo facer é aquilo que me concirne , non o que os demais cren. (...) Porque o home é aquel que, no medio da multitude, mantén con perfecta dozura a independencia da soidade".