Un inconformista rabudo

Ás veces unha pregúntase para que serven tantas efemérides, tantos aniversarios, centenarios e demais eventos, como non sexa para lembrarnos o paso indefectible do tempo e evitar que nos instalemos comodamente no carpe diem. A proxección pasatista arromba de maneira sutil as balizas cronolóxicas (esas que teimamos en erguer para construírmos o noso propio tránsito vital) e dilúe a periodización nunha neboenta ucronía: dende aí, os devanceiros semellan contemplarnos entre a simpatía e a perplexidade.

Naturalmente, non é así, e mesmo ás veces si somos quen, nesta nosa desvertebrada Galicia, de acompasarmos o camiñar e de que pareza que somos algo tan sinxelo como un país cunha historia que explica o seu presente. Isto vén a conto da feliz sucesión temporal de dúas celebracións, a do centenario do himno galego, que callou nunha concorrida exposición, e a dos eventos que nestes días van conmemorar o centenario da morte de Manuel Curros Enríquez.

Voltar a Curros abraia polo próximo que se revela, pola simpatía que esperta

Na eterna cuestión da lingua tivo unha actitude moi activa e consciente

'Cántiga' é un exemplo único de apropiación dun poema polo pobo

Ambas efemérides abren unha fenda nesa uniformidade con que adoito vestimos o pasado e revelan moitas cousas. A primeira, que non se pode escribir a historia de Galicia ignorando o acontecido no escenario americano. A segunda, que esa historia foi moito máis rica, complexa e diversa do que adoito pensamos, e que esa heteroxeneidade, aínda por revelar en plenitude e con xusteza, é a nosa mellor baza á hora de construírmos un galeguismo axeitado para o século XXI porque nos permite ir escolmando o gran da palla, arrombar coas visións decimonónicas e rescatar aquelas coas que a cidadanía de hoxe se poida identificar, mesmo dende a discrepancia, para procurar respostas ás novas cuestións que a abouran.

Dito isto, voltar a Curros abraia polo próximo que se nos revela, pola simpatía que en nós esperta ese seu inconformismo rabudo que manifestou xa dende mozote. Enfrontado de cedo co seu pai, republicano entusiasta en 1873, anticlerical aínda que deísta, polemista nato na súa actividade xornalística... Cantos de nós non se identifican con ese programa vital, en todo ou en parte?

Como tantos homes e mulleres, de hoxe e de sempre, padeceu problemas matrimoniais e veuse na obriga de emigrar; loitou pola causa rexionalista e querendo ser coherente na cuestión da independencia de Cuba, atraeu a ira de tirios e troianos (a que lles soa?); e na eterna cuestión da lingua, a súa actitude foi extraordinariamente activa e consciente, como creador e como cidadán.

Morta Rosalía, Curros foi en vida a figura máis coñecida e admirada das letras galegas dentro e fóra de Galicia. Tanto era así, que en 1892 aparece a traducción ao castelán de Aires cun prólogo de Blasco Ibáñez e en 1893 sería coroado en Madrid, no solemne acto de inaguración do Centro Gallego da capital. Esa fama explícase porque, como dixo Carlos Casares no seu día, a obra literaria de Curros se desenvolveu estreitamente vencellada ás circunstancias históricas en que foi creada, pero iso fai aínda máis sorprendente que siga a ser tan popular.

Home e poeta esencialmente contraditorio, a dialéctica alimentou a súa vida e a súa obra, de aí que os seus madrigais e epigramas, ou composicións como a titulada A Cristobo Colombo, non teñan hoxe máis valor para nós que o anécdotico. Pero, a carón desas, quen non lembra a aguda retranca dese Deus velliño que en Mirando ó chau contempla atónito o mundo por el creado? Quen non cantou, coa música de Luís Emilio Batallán, ese soño utópico de Ahí ven o maio de frores cuberto? Quen non ten lembrado, cun certo arrepío, os versos do poema A Rosalía, eses que empezan "Do mar pola orela mireina pasar, na frente unha estrela no bico un cantar"? Quen non llos ten asignado, para os seus adentros, a algunha desas mulleres precursoras, singulares, excéntricas? A poderosa imaxe feminina que Curros imaxina solitaria pola beiramar superou a inicial atribución rosaliana para afirmarse senlleira no imaxinario colectivo e que todas nos poidamos, algunha vez, identificar con ela.

E quen non ten cantaruxado, para esconxurar as saudades de amor, algúns versos da famosa Cántiga? Por certo, que dela hai moitas versións, reducibles a dúas básicas: a de Curros, que empeza "No xardín unha noite sentada...", e a que poderiamos chamar versión B que o fai con "Unha noite na eira do trigo"; de certo que cadaquén ha ter a súa.

Non hai na historia da literatura galega un caso semellante de apropiación por parte do pobo dun poema asinado por un autor contemporáneo. Composto por Curros en Madrid cando estudante, como letra dunha melodía que un seu compañeiro estaba a improvisar na guitarra, o texto só sería fixado por escrito oito anos despois. Curros, de paso por Ourense, escoitaría o poema cantado na versión B.

A musa popular galega transformara o romántico xardín señorial nunha eira, de evidentes connotacións eróticas e que lle resultaba moito máis recoñecible como espazo de encontro amoroso. Que acontecera? Pois que neses oito anos o amigo músico espallara a cántiga por romaxes e troulas estudiantís, e os receptores fórona facendo súa. A Curros non lle quedou outra que reivindicar a súa autoría incluíndo a versión que el recoñecía como súa na edición de Aires da miña terra e resignarse a que as outras seguisen a vivir na voz do pobo.

Non ouso cualificar Curros de visionario, máis que nada polas connotacións pexorativas que tal adxectivo pode ter, pero si que considero que a súa actualidade, a capacidade dos seus versos para sobreviviren na memoria colectiva, ten que ver cunha actitude vital plenamente contemporánea, porque -a diferencia doutros poetas do seu tempo- a ollada de Curros estaba posta no futuro, nun futuro no que el temía que puidésemos chegar a ser "taboleiro de yankee, mercería ou pesebre de bestas xaponesas" pero tamén nun mañá "de donos liberto", no que o pan non nos quiten "trabucos e préstemos"; un mañá "sin bruxas nin demos, usuras nin preitos". Como programa electoral, a min xa me vale.